Smog a sprawa chińska

Ponad 300 mieszkańców Pekinu wzięło udział w trzecim, corocznym wyścigu  „Naked Pig Run”, który odbył się 23 lutego 2014 r. w Olympic Forest Park.  Każdy uczestnik powinien być ubrany tylko w bieliznę i przebiec 3,5 km, aby ukończyć wyścig. Celem zawodów jest promowanie zdrowego trybu życia, przybliżenie człowieka do natury.  W tym roku jednak, jako że zanieczyszczenie powietrza wzrasta z dnia na dzień, biegacze wyrażali swoje niezadowolenie spowodowane smogiem poprzez zakładanie maseczek przeciwpyłowych. Okiem obiektywu uchwycono nawet Chińczyka, który biegł w masce przeciwgazowej. Mimo to, trzeba zdać sobie sprawę, że zaledwie garstka obywateli z ponad 19 milionowego miasta wzięło udział w biegu. W tym kontekście głównym problemem jest to, na ile aktywność społeczna będzie wpływała na zmianę polityki władz. A może narastające problemy ekologiczne będą katalizatorem w chińskim systemie politycznym?

Oficjalne deklaracje bez pokrycia…

Obraz społeczeństwa, jaki występuje na kontynencie azjatyckim, znacząco różni się od tego, jaki posiada współczesna Europa. Społeczeństwo chińskie nazywane jest harmonijnym (和谐社会; héxié shèhuì). Prekursorem  nurtu jest Hu Jintao – sekretarz generalny Komunistycznej Partii Chin w latach 2002-2012. Owa  koncepcja została przedstawiona na  V konferencji plenarnej KC Zjazdu Komunistycznej Partii Chin podczas XVI sesji. Odzwierciedla  ona podstawowe interesy i wspólną wolę mas ludowych. Do głównych i priorytetowych założeń doktryny Harmonijnego Społeczeństwa należy zobowiązanie do budowy, w oparciu o Koncepcję Naukowego Rozwoju, społeczeństwa „praworządnego, demokratycznego, solidarnego, uczciwego i sprawiedliwego”, które współpracuje z przyrodą. Koncepcja naukowego rozwoju jest doktryną społeczno-ekonomiczną, która obecnie występuje w Chinach. Za jej prekursora uważa się  Hu Jintao. Została oficjalnie przyjęta i wpisana do statutu  Komunistycznej Partii Chin podczas jej XVII Zjazdu w październiku 2007. Zgodnie z założeniem ma ona doprowadzić do zrównoważenia rozwoju chińskiej gospodarki, poprzez walkę z korupcją, wyrównanie różnic między bogatymi a biednymi, rozwój opieki socjalnej oraz ochronę środowiska naturalnego.  Koncepcja ta  ma doprowadzić do powstania w Chinach harmonijnego Społeczeństwa. Społeczeństwo, które istnieje w Chinach odbiega od podstawowych założeń występujących na zachodzie Europy. Wynika to z tradycji konfucjańskiej, która głosi,  że zbudowanie idealnego społeczeństwa i osiągnięcie pokoju na świecie jest możliwe  pod warunkiem przestrzegania obowiązków wynikających z hierarchii społecznej  oraz zachowywania tradycji, czystości, ładu i porządku. Myśl Konfucjusza, choć spisana 2500 lat temu zapewnia niezwykle przydatną konstrukcję dla wyjaśnienia praktyk zarządzania w Chinach. Przywództwo związane z ową tradycją wyraźnie podkreśla dbanie  o dobro pracowników, troskę o harmonię w grupach, a także poświęcenie. Akcentuje się ponadto lojalność i przywiązanie do organizacji. Liderzy są autokratyczni i utrzymują ścisłą kontrolę nad organizacją. Chiny ogromną uwagę przywiązują do swojej przeszłości, a także wartości kierowniczych. Występujące przekonania mają zatem ścisły związek z tradycją Konfucjusza. Co więcej, nie ma tam rządów prawa. Mimo, że Konstytucja ChRL gwarantuje podstawowe prawa i wolności, takie jak: wolność słowa, wolność prasy,  prawo do sprawiedliwego procesu, wolność wyznania w wyborach powszechnych i praw majątkowych, to jednak takich swobód  nie zapewniono.  Ponadto,  nie ma tam  organu, który stałby na straży praw człowieka. Nie istnieje tam Trybunał Konstytucyjny,  który występuje w Polsce. Sam wymiar sprawiedliwości w dużym stopniu ulega wpływom politycznym, a brak trójpodziału władzy rodzi określone problemy. Sądy, prokuratura i policja kontrolowane są przez Komunistyczną Partię Chin. Oprócz tego  rząd chiński dość często przeprowadza aresztowania tych, którzy są krytyczni wobec niego. Większość  największych mediów jest prowadzona bezpośrednio przez rząd a reszta podlega ścisłej  kontroli.

Organizacje pozarządowe, stowarzyszenia i fundacje w Chinach

Organizacje pozarządowe rozwinęły się w Chinach. dopiero po wprowadzeniu reform w roku 1978. Do końca roku 2004 w Chinach zarejestrowano 289 476 organizacji pozarządowych. Nie wiadomo, ile spośród nich jest na tyle silnych, by mogły one stać się partnerami dla organów UE. Ocenia się ponadto, że obecnie w Chinach działa od 3 000 do  6 500 zagranicznych organizacji pozarządowych. Chińczycy wyróżniają następne organizacje:  minjian zhuzi - 民间组织 -  organizacje wśród ludu,  feizhengfu - 非政府组织  - NGOs oraz organizacje społeczne - shehui tuanti - 社会团体. Działa również ok. 82 tys. prywatnych organizacji non-profit, minban fen qiye - 民办粉企业. Dodatkowo można wyróżnić stowarzyszenia akademickie - xueshu xiehui - 学术协会. Organizacje pozarządowe występujące w państwie środka dzielą się na  „organizacje społeczne” oparte na zasadzie członkostwa i „ jednostki prywatne”, które nie mają charakteru przedsiębiorstw. Nie działają one  jako stowarzyszenia, świadczą natomiast usługi socjalne, przykładowo: szpitale. Ponadto, w Chinach istnieje osiem ogólnokrajowych organizacji społecznych, które często zwane są również „organizacjami masowymi”. Należą do nich: Ogólnochińska Federacja Związków Zawodowych (ACFTU), Chiński Związek Młodzieży Komunistycznej (CYL), Ogólnochińska Federacja Kobiet (ACWF), zostały one utworzone przez państwo do wykonywania zadań z zakresu administracji. Według klasyfikacji międzynarodowej organizacji pozarządowych działających w Chinach, jest ponad 70 organizacji pozarządowych, które mają przedstawicielstwa  w Chinach. Istnieje co najmniej 200 międzynarodowych organizacji, które złożyły dotację  na projekty w Chinach (Ming Wang, 2001). Wiele z nich odnotowało znaczne sukcesy.  Na przykład, Heifer Project International (z siedzibą w USA) przyczynił się do zmniejszenia ubóstwa w Chinach poprzez liczne projekty w 9 prowincjach. By prowadzić legalną działalność, chińskie organizacje pozarządowe muszą zostać zatwierdzone i zarejestrowane przez Ministerstwo Spraw Cywilnych lub jego przedstawicielstwo lokalne. Rejestracja organizacji pozarządowych podlega trzem rozporządzeniom: Rozporządzenie w sprawie rejestracji i kierowania organizacjami społecznymi (z 1998 r.),Tymczasowe rozporządzenie  w sprawie rejestracji i kierowania jednostkami prywatnymi nie mającymi charakteru przedsiębiorstw (z 1998 r.), Rozporządzenie w sprawie kierowania fundacjami (2004 r.).  W wyniku stosowania tych zasad wiele organizacji pozarządowych działających na podstawowym poziomie nie może zostać zarejestrowanych, gdyż nie udaje im się znaleźć agencji rządowych, które zgodziłyby się stać się ich zawodową jednostką zarządzania,  bądź też dlatego, że na terenie, gdzie chciały one działać, zostały już zarejestrowane organizacje o podobnych celach. Chcąc zaistnieć legalnie, niektóre organizacje pozarządowe rejestrują się w Biurach Przemysłowo-Handlowych jako przedsiębiorstwa, choć prowadzą działalność użyteczności publicznej i nie są dochodowe. Niektóre organizacje pozarządowe postanawiają się nie rejestrować. Choć nie zarejestrowanie się kwalifikuje je jako organizacje nielegalne, wiele spośród nich jest tolerowanych przez rząd, głównie dlatego, że uznaje on ich działalność za nie groźną. Jednak brak statusu organizacji legalnej oznacza, że są one szczególnie narażone na podejmowane okresowe przez rząd działania „porządkująco-naprawczego” w sektorze organizacji pozarządowych. Istnieją liczne dowody na to, że ostatnimi laty władze chińskie dość aktywnie starały się nadzorować i uważając,  że niezatwierdzone organizacje pozarządowe w rzeczywistości bądź potencjalnie są organizacjami antyrządowymi i mogą się okazać siłą destabilizującą. W Chinach często odróżnia się organizacje pozarządowe „zorganizowane przez rząd” od „samorzutnych” organizacji tego typu. Te pierwsze (GONGOs) powstają w wyniku interwencji rządu  i są przezeń dofinansowywane. Ich pracownicy często są na listach płac rządu, a stanowiska kierownicze tych organizacji są zajmowane przez emerytowanych urzędników państwowych. W odróżnieniu od nich, spontaniczne organizacje pozarządowe powstają z indywidualnej inicjatywy obywateli i nie otrzymują pomocy finansowej państwa. Ich pracownicy nie są zatrudnieni przez rząd a urzędnicy nie zajmują w nich głównych stanowisk kierowniczych. Sponsorowane przez rząd organizacje pozarządowe(GONGO) czasem mają łatwiejsze kontakty z rządem. Dzięki takim powiązaniom rząd może mieć większe zaufanie do tych organizacji i przyjmować wobec nich postawę mniej ingerującą, zezwalając im tym samym na większą niezależność. Organizacje te mają ułatwiony dostęp do rządu i więcej możliwości uczestniczenia w procesie decyzyjnym.

W swych stosunkach z organizacjami pozarządowymi rząd chiński jest rozdarty pomiędzy sprzecznymi celami .Z jednej strony zachęca on do tworzenia organizacji pozarządowych w nadziei, że uda mu się powierzyć im pewne zadania, z których sam musiał się wywiązywać w ramach modelu gospodarki planowanej.  Z drugiej strony rząd jest nieufny wobec działalności organizacji pozarządowych, która przeradza się w ruch społeczny mogący zagrażać mu politycznie i pociągnąć za sobą destabilizację. W tych okolicznościach przez ostatnie dwadzieścia lat rząd przeprowadził kilka kampanii „porządkująco- naprawczych” mających na celu umocnienie nadzoru nad działalnością organizacji pozarządowych, ilekroć uznawał ,że sytuacja wymyka mu się spod kontroli. Pomimo tych okresowych kampanii rozwój i powiększanie się inicjatyw społeczeństwa obywatelskiego nie zostały zahamowane, jak na to wskazuje stale rosnąca liczba organizacji pozarządowych.

Problem smogu

Występujący  smog w Chinach uaktywnił pozarządowe organizacje ochrony środowiska, jedyne NGO w Chinach, których praktycznie władze nie hamują (ich liczba w 2010 r. wynosiła blisko 3,5 tys.).  Chiński wzrost gospodarczy od lat odbywa się kosztem środowiska. Nadszedł czas na konsekwencje. Od mniej więcej połowy lutego 2014 r. efektem bumerangu krytyczny stan przyrody uderza w gospodarkę, a co więcej, wywiera negatywny wpływ na zdrowie, a nawet życie Chińczyków. Chińskie władze, które wcześniej bagatelizowały problem, dłużej nie mogą pozostać obojętne. W sześciu północnych prowincjach Chin, w tym również w Pekinie, stężenie pyłu w powietrzu osiąga nawet  poziom 505 µg/m³. W niektórych dzielnicach stolicy zanotowano w tym roku aż 993 µg/m³. Warto przypomnieć, że zalecany przez WHO poziom bezpieczeństwa wynosi 25 µg/m³. Akademia Nauk Społecznych w Szanghaju uznała, że „z powodu zanieczyszczenia, powietrze w Pekinie stało się, prawie, niezdatne do życia ludzkiego”. Pod koniec lutego 2014 r. władza postanowiła uspokoić nieco społeczne niezadowolenie. Prezydent Xi Jinping odwiedził mieszkańców w Pekinie. Co ciekawe, nie miał na twarzy maseczki przeciwpyłowej, co ponoć miało pokazać, że i lud i rządzący oddychają tym samym powietrzem. Niestety, nie do wszystkich obywateli przemówiły zapewnienia władzy o krokach podjętych w celu naprawienia środowiska. 

Li Guixin kontra władze Hebei 

Największe stężenie smogu odnotowano w przemysłowym regionie Hebei,  który jest głównym źródłem zanieczyszczeń, które rozprzestrzeniają się po całym kraju,  a nawet docierają do zagranicy. Z tego powodu wielu obywateli  zaczyna mieć dość toksycznej mgły. To właśnie tam pierwszą obywatelską postawą 26 lutego 2014 r. wykazał się Li Guixin z Shijiazhuang (stolica prowincji Hebei).  Gazeta Yanzhao Metropolis Daily informuje, że mężczyzna zwrócił się do sądu z prośbą o interwencję w kwestii niedopełniania obowiązków przez miejscowe biuro ochrony środowiska: „Domagam się odszkodowania, by każdy mieszkaniec miasta zobaczył, że to my jesteśmy prawdziwymi ofiarami takiego stanu rzeczy - powiedział Li. Poza zagrożeniem dla zdrowia, ponieśliśmy też szkody ekonomiczne, które powinien naprawić wydział ochrony środowiska oraz rząd, gdyż to rząd jest odbiorcą podatków płaconych przez firmy, jest więc beneficjentem ich działań.” Chińczyk domaga się finansowej rekompensaty w wysokości 10.000 yuanów.  Twierdzi bowiem, że z powodu smogu poważnie nadszarpnął swój domowy budżet, był bowiem zmuszony z własnych pieniędzy zakupić maski na twarz, filtr powietrza do domu oraz bieżnię, ponieważ niemożliwym jest zdrowo biegać na świeżym powietrzu.  Niestety, znając chińskie realia, nie wiadomo, czy pozew w ogóle zostanie przez sąd rozpatrzony, ponieważ chińskie sądy nie są zobowiązane do przyjmowania skarg dotyczących władz lokalnych. Jeden z urzędników w rzeczonym biurze ochrony środowiska powiedział, że obywatele mają jednak prawo do zaskarżenia organu władzy. Prezes amerykańskiego Stowarzyszenia Wymiany Nauki i Technologii w Kalifornii stwierdził, że pozew pana Li pokazał, że Chińczycy są boleśnie świadomi zagrożenia zdrowia, które stwarza zanieczyszczenie: „Problem smogu jest coraz większy i większy.  Obywatel może korzystać z prawa, by chronić swoje przywileje”.

Smog a sprawa Xinjiangu

Czy rozwijający się problem smogu może przyczynić się do rozpadu Chin? Rolnicy z zachodniej części Państwa Środka twierdzą, że ich tereny są zaniedbywane przez władze centralne. Ludność z Xinjiangu mówi, iż wszelka pomoc dla rolników i nowe, innowacyjne rozwiązania trafiają tylko do mieszkańców wschodu, bo jak to się mówi "tam są prawdziwe Chiny". Ale czy naprawdę chodzi o rolnictwo? W Xinjiangu rolnictwo nie odgrywa dużej roli. Smog i zanieczyszczenie powietrza mogą być pretekstem dla mniejszości narodowych, aby rozpocząć walkę o niepodległość. Xinjiang nie jest kolejną prowincją Chin, a regionem autonomicznym. Problem zróżnicowania etnicznego jest tam bardzo wyraźny, a walki religijne i narodowościowe nie dziwią już nikogo. Najliczniejszą grupą etniczną są tam Ujgurzy (lud turecki, wyznają głównie islam), stanowią aż 45% ludności. Chińczycy zajmują drugie miejsce, ich liczebność to 41% mieszkańców Xinjiangu. Jak widać smog może być jedynie pretekstem do większych celów.

W wiosce Oriliq w prowincji Xinjiang, ok. 1800 km od Pekinu od sierpnia 2013 r. funkcjonuje zakład, który przetwarza węgiel na gaz ziemny.  Mieszkańcy, którzy codziennie rano widzieli z okien kłęby dymu oraz skarżyli się na problemy z oddychaniem i zawroty głowy, postanowili wziąć sprawę z swoje ręce. Ponad 200 Ujgurów przeciągnęło drewniane barykady i zablokowało tym samym drogę prowadzącą do zakładu. Mieszkańcy stali na mrozie przez dwa dni, aby fabryka zamknęła produkcję, przez którą ich dzieci chorują. Niestety, ich protest nie przyniósł rezultatu, szybko natomiast zjawiła się policja. Tydzień po demonstracji jeden z uczestników powiedział: „Jeśli nie będziemy nic robić, to będziemy żyć w zanieczyszczeniu, które niszczy nasze zdrowie. Jeśli natomiast będziemy protestować, to również przyniesie same szkody.

Pracownik fabryki chemicznej w Chuluqay (prowincja Xinjiang) dosadnie stwierdził: „Na wschodzie są Chiny, a to jest różnica. Tutaj mieszka ponad 90% mniejszości narodowych, Ujgurów, Kazachów. Jeśli na tym terenie występuje zanieczyszczenie oni tylko powiedzą – “Faktycznie, jest zanieczyszczenie”. A jeśli ludzie umrą, oni skonstatują - „Faktycznie, ludzie umierają”. Ta wypowiedź dramatycznie ukazuje brak zainteresowania rządu problemami zwykłych ludzi, w tym przypadku głównie z północno-wschodniej części Chin. Pozytywnym jest jedynie to, że obywatele się nie poddają i mimo restrykcji, próbują walczyć o swoje prawa, choć nie przynosi to rezultatów. 

Smog a chińskie rolnictwo

Silne zatrucie środowiska, a w konsekwencji smog ma znaczący wpływ na rolnictwo w Chinach. Niektórzy spekulują, że manifestacje przeciwko zanieczyszczeniu środowiska mogą przerodzić się w szerszy bunt. Dosyć głośno protestują wsie. Zwiększyła się tam liczba urodzin kalekich dzieci, przyczyn upatruje się między innymi w coraz to gorszej kondycji środowiska i powietrza, którym mieszkańcy chińskich terenów wiejskich są zmuszeni oddychać. Kwaśne deszcze niszczą plony, woda jest skażona i niezdatna do picia, a grunty rolne silnie zanieczyszczone. Kolejnym problemem dla chińskiego rolnictwa jest zmniejszona ilość światła, nawet o 50%, a to powoduje duże problemy w procesie fotosyntezy. Przeprowadzono nawet eksperyment jak zmniejszona ilość światła wpływa na rośliny. Nasiona papryki i pomidorów, które zasiano w normalnym środowisku wykiełkowały w ciągu dwudziestu dni, natomiast te ze szklarni na peryferiach Pekinu potrzebowały na to więcej niż dwa miesiące. Z tego doświadczenia łatwo wysunąć wniosek, iż smog negatywnie wpływa na produkcję rolną w Państwie Środka. Podobna sprawa dotyczy melonów produkowanych w prowincji Xinjiang, która jest znana z produkcji najsłodszych owoców. Jeden z rolników, który przyglądał się swoim uprawom stwierdził, że kolor melonów nie jest dobry, ponieważ pokryła je gruba warstwa sadzy. Co więcej, mieszkanka Hami, gdzie produkuje się najlepsze owoce zauważyła, iż już od paru lat melony mają ledwie wyczuwalny smak.

Jak smog może wpłynąć na rozwój technologii i wykorzystanie ich w rolnictwie. Środowiska akademickie organizują liczne spotkania aby usprawnić funkcjonowanie chińskiego rolnictwa w tych trudnych dla środowiska czasach. Spotkania te cieszą się ogromnym zainteresowaniem, co dziwi zachodnich obserwatorów. „Duża liczba przedstawicieli przedsiębiorstw rolniczych pojawiła się na spotkaniach akademickich dotyczących fotosyntezy by rozpaczliwie szukać rozwiązań” mówi He Dongxian - profesor China Agricultural University's College of Water Resources and Civil Engineering. Twierdzi on też, że „Nasi zagraniczni koledzy byli zszokowani tym zjawiskiem, ponieważ w ich kraju nic takiego nigdy się nie zdarzyło.” Chińczycy uciekają się więc do takich rozwiązań jak sztuczne oświetlenie, które jednak jest niezmiernie kosztowne, coraz częściej używają także specjalnych hormonów dla roślin, które mają za zadanie przyspieszyć ich wzrost. Gao Tanggui, manager do spraw sprzedaży w Beijing Shinong Seed Company mówi: „Ich gospodarstwa zostały poważnie dotknięte przez smog. Ich rośliny były chore i rosły wolniej niż zazwyczaj. Wpływ jest poważny. Wszyscy w firmie, od rolników, sprzedawców, są głęboko zaniepokojeni”.

Zanieczyszczenie środowiska i smog, które są przyczyną spadku wydajności chińskiego rolnictwa mogą skutkować jeszcze większym rozwarstwieniem społecznym mieszkańców miast i wsi. Nierówności społeczne bardzo dobrze obrazuje nam współczynnik Giniego. Przyjmuje on wartości od 0 do 1 i im jest wyższy tym większe rozwarstwienie społeczne. Eksperci twierdzą, że stan powyżej 0,4 należy uznać za alarmujący. W 2013 roku  w Chinach współczynnik Giniego  wyniósł 0,473. Oficjalny wskaźnik nierówności został ujawniony pierwszy raz od roku 2005. Wcześniej, według Chin, przeszkodą do jego obliczenia były trudności związane z zaniżaniem dochodów przez najbogatszych. W Chinach dysproporcja zarówno zarobków jak i standardu życia jest ogromna. Dochody mieszkańców miast w roku 2013 były średnio trzy razy wyższe od dochodów osób, które zamieszkują wsie. Ta przepaść rośnie bardzo szybko już od lat 90. Można spekulować czy przez smog będzie rosła jeszcze szybciej? Powstają pytania jak zareaguje wiejska społeczność, czy lud zacznie domagać się od władz pomocy i szerszej walki z zanieczyszczeniami środowiska.  

Wnioski 

1. mimo, że koncepcja harmonijnego społeczeństwa brzmi bardzo przekonująco, niestety, w rzeczywistości władze chińskie nie dają obywatelom wolności zagwarantowanych nawet w  Konstytucji. Jest to koncepcja odgórna; 
2. stowarzyszenia i fundacje istnieją, ale większość z nich nie jest zarejestrowana  bądź rejestruje się w porozumieniu z zagranicą;
   ochrona środowiska prowokuje aktywność społeczną,  jednakże władza od razu skutecznie tłumi bądź ignoruje apele o pomoc; 
3. w odniesieniu do aktywności mniejszości Ujgurskiej w Xinjiangu należy uznać, że problemy związane z ochroną środowiska mogą być katalizatorem nieuchronnej konfrontacji mniejszości z rządem centralnym w Pekinie;
4. smog bardzo negatywnie wpływa na rolnictwo, przez co mocno uderza w gospodarkę krajową i będzie prowadził do zwiększenia importu produktów rolnych z zagranicy, a mimo to rządzący poprzestają tylko na obietnicach zmiany. 

----------------------------

Opr. Kinga Sękowska, Martyna Sobczak, Aleksandra Stasiak (III rok, politologia).