Decyzja III Plenum. Koniec obozów pracy w Chinach!

W historii Komunistycznej Partii Chin III Plena są najważniejsze. Tak było w 1978 r. kiedy podejmowano decyzję o reformach i otwarciu, podobnie w 1992 r. kiedy, po okresie izolacji związanej ze stłumieniem demonstracji na placu Tian’anmen, zdecydowano o dalszym otwarciu Chin. Czy zatem III Plenum XVIII kadencji będzie przełomowe? Czy decyzje podjęte w listopadzie ubiegłego roku będą tak znaczące jak te z 1978? Niewątpliwie w tych kategoriach należy to rozpatrywać a zniesienie obozów pracy może być rozpatrywane jako jeden z elementów owej przełomowości. 

Kategorie obozów pracy 

Początek obozów pracy wiąże się z objęciem władzy przez komunistów, zwolenników Mao Zedonga w Chinach. Przez wiele lat system ten rozwijał się i zmieniał, jednakże zawsze pochłaniał wiele ofiar. Pierwsze lata komunizmu związane są z reformami, które doprowadziły do powstania obozów pracy. Archipelag chiński obwarowany jest tysiącami obozów pracy, więzień i aresztów, jednakże brak w literaturze jakichkolwiek opracowań na ten temat. Wynika to z tego, iż aparat przemocy doskonale się zakamuflował. Informacje o obozach pracy docierały na arenę międzynarodową głównie poprzez osoby, którym udało się przetrwać. Liczną grupą byli obcokrajowcy, którzy chronieni przez swoje rządy, uchodzili z życiem. Rok temu głośną sprawą był list jednego z więźniów, który schował w zabawce, którą wyprodukowano w jego obozie pracy. List odnalazła pewna amerykanka, a jego treść udostępniła mediom. „Jeśli zdarzyło się, że kupiłeś ten produkt, przekaż proszę mój list organizacji broniącej praw człowieka. Tysiące osób będą Ci wdzięczne. Obóz pracy Masanijia, oddział drugi, cela ósma.” 

Laogai to jeden z trzech największych obozów koncentracyjnych stulecia. Obejmował on różne formy odosobnienia: ośrodki prewencyjne, laogaie, laoijao oraz jiuye. Największe i najbardziej zaludnione obozy znajdują się na terenach północnej Mandżurii, Mongolii Wewnętrznej, Tybecie, Xinjiangu czy Qinghai. Ostatnia z prowincji obejmowała prawdopodobnie największy obóz pracy w Chinach, gdzie przebywało około 50 tysięcy osób. Klimat sprawiał, że była to prawdziwa prowincja karna: latem był przerażająco upalny, natomiast zimą ciężko było przetrwać. 

W chińskich obozach pracy, podobnie jak w Związku Radzieckim, więźniami byli nie tylko przestępcy, lecz także przeciwnicy polityczni, opozycjoniści. Ponadto zmuszani do przymusowej pracy byli członkowie mniejszości narodowych zamieszkujących Chiny, którzy kultywowali swoje tradycje i kulturę, a obozy były doskonałą formą na asymilację z ludnością chińską grup z tendencjami separatystycznymi. Tak więc wielu Tybetańczyków, Mongołów i Uigurów trafiało do obozów z racji swojego pochodzenia. Ostatnią grupą są mniejszości religijne, w szczególności wyznawcy sekty Falun Gong- praktykującą doskonalenie ciała i umysłu. To ta grupa najczęściej skazywana była bez procesu sądowego na pobyt w obozie pracy przymusowej. 

Obozowa społeczność dzieliła się na trzy grupy o różnym statusie. W czasach Mao najbardziej zaludnione były obozy laogaiów, gdzie resocjalizacja dokonywała się poprzez naprawę przez pracę. Powstały one tuż objęciu władzy przez komunistycznych zwolenników Mao Zedonga, czyli około roku 1949. Władze dokonały wówczas reformy rolnej, dzieląc chłopów na cztery grupy: biednych, średnio biednych, średnich i bogatych. Tych którzy znaleźli się poza klasyfikacją, uznawano za właścicieli ziemskich tzw. „obszarników”. Stanowili oni swoistego rodzaju zagrożenie dla władzy poprzez swój potencjał materialny, więc represjonowano ich zsyłając m.in. do nowo powstałych obozów pracy. Około 4-6 mln „obszarników” podzieliło ten los. Ponadto obozy zapełniali przeciwnicy polityczni, którzy byli nieufnie bądź krytycznie nastawieni do nowej formy rządów. Było to efektem zwycięstwa komunistów nad nacjonalistami. Napięcia i niezadowolenie społeczne nastały również po wprowadzeniu kampanii gospodarczej tytułowanej „wielkim skokiem”. Wprowadzona została przez Mao Tsetunga w latach 1958-1962, w ramach prowadzonej przez niego polityki trzech czerwonych sztandarów. Jej celem było szybkie przekształcenie ChRL z kraju rolniczego w czołową potęgę przemysłową. Niestety spowodowało to klęskę głodu, ruinę chińskiej gospodarki oraz katastrofę polityczną.

System organizacji pracy i wytwarzane dobra w znacznym stopniu nie odróżniały się od chińskich fabryk. Jedyną różnicą było to, iż prace wykonywali tam więźniowie polityczni. Po śmierci Mao Zedonga władzę objął Deng Xiaoping, który ustanowił akt amnestii dla większości więźniów laogai ze względu na poglądy polityczne. Skazani przebywali w laogaiach średnie i długie wyroki i zorganizowani byli w sposób wojskowy tj. oddziały, kampanie, bataliony. Tracili prawa obywatelskie oraz nie otrzymywali żadnego wynagrodzenia, rzadko mogli spotkać bliskie osoby, ponieważ odwiedziny były niemalże zakazane.

W tych samych obozach lub w ośrodkach specjalnych spotyka się osoby skazane na reedukację przez pracę, czyli laoijao. Chodzi tutaj o formę aresztu administracyjnego, stworzoną w sierpniu 1957 roku, w szczytowej fazie kampanii przeciw prawicowcom. Była ona odpowiedzią na „kampanię stu kwiatów”, która promowała różnorodność prądów ideologicznych w kulturze i nauce. Nastąpiła wówczas zmasowana krytyka Komunistycznej Partii Chin (d. KPCh), dlatego władze postanowiły stłumić bunt. W kampanii przeciw prawicowcom ofiarami padło około 550 tysięcy osób, wywodzących się z inteligencji lub tych, którzy zostali uznani za nieprawomyślnych członków KPCh. „Prawicowców” poddawano reedukacji przez pracę, odbierano im stanowiska oraz uniemożliwiano wykonywanie zawodu na wiele lat. Ponadto jakakolwiek krytyka władzy została zakazana. Aresztowani zsyłani do laoijao byli bez wyroków sądowych, nie mieli określonej długości kary, zachowywali prawa obywatelskie, a także otrzymywali niewielką pensję. 

Ostatnia forma obozów nosi nazwę jiuye, należą do nich nieco bardziej uprzywilejowani nazywani „wolnymi pracownikami” zatrudnieni przymusowo specjaliści. Ich wolność jest w znacznym stopniu ograniczana głównie przez to, że nie mają oni prawa opuszczania miejsca pracy. Przysługują im maksymalnie dwie przepustki w ciągu roku a ponadto posiadają prawo do założenia rodziny lub zawarcia związku małżeńskiego. 

Obozowa rzeczywistość

Propagandowo określanym celem wedle którego więźniowie trafiali do chińskich obozów pracy była ich resocjalizacja, rozumiana jako „reedukacja”, bądź też „naprawa poprzez pracę”. System głosił, iż uwięzienie nie jest dla „kryminalisty” karą, lecz okazją, aby ten mógł się zrehabilitować i odpokutować za swoje błędy. Jednak w rzeczywistości hasła te kryły za sobą całkowite wyzbycie się osobowości przez „kontrrewolucjonistów” w taki sposób, aby po okresie odbywania kary powrócili oni na łono chińskiego społeczeństwa jako zagorzali zwolennicy przemian rewolucyjnych.

Tak więc do obozów pracy trafiali przede wszystkim potencjalni przeciwnicy polityczni chińskiej władzy, których starano się aresztować przy pierwszej możliwej okazji. Należy przy tym wspomnieć, iż podstawą do aresztowania stawał się niejednokrotnie najzwyklejszy donos – zwłaszcza, jeżeli donosicielem była osoba związana z partią. Aresztowanym mógł być każdy, kto został uznany przez partię za „prawicowca”, przy czym nie ma tu jakiejś jednoznacznej definicji, gdyż w chińskim rozumieniu jest to ktoś taki jak radziecki „wróg ludu”. 

Dla przykładu 50 letni delegat do lokalnego zgromadzenia przedstawicieli ludowych prowincji Zhenjiang Yan Zhengxue został zabrany na posterunek (gdzie został ciężko pobity) po sprzeczce z konduktorem autobusu w Pekinie w 1993 roku. Po zaskarżeniu milicjantów przez Zhengxue, spreparowali oni przeciwko niemu fałszywe oskarżenia stające się podstawą do zesłania do obozu pracy, pomimo iż nie był podejrzany o popełnienie żadnej zbrodni. 

Bardziej współczesna jest historia 46- letniej chińskiej aktywistki opowiadającej się za stworzeniem Demokratycznej Partii Chin, u której podstawą do aresztowania i skazania na rok pobytu w kobiecym obozie pracy w Shibali River stał się wpis na Twitterze. We wspomnianym poście udzieliła ona swojego poparcia dla chińskiej młodzieży protestującej przeciwko wystawie Expo w Szanghaju słowami: „Do boju młodzieży”. Miało to miejsce w 2010 roku. Świat oburzyła również historia Tang Hui skazanej w 2012 roku na trzy lata „reedukacji przez pracę”, po zażądaniu przez nią orzeczenia bardziej surowej kary dla gwałcicieli jej córki.

Z chwilą trafienia do obozu pracy więzień poddawany jest oddziaływaniu dwóch fundamentalnych elementów chińskiej resocjalizacji, a więc bezgranicznemu podporządkowaniu się przy jednoczesnej konieczności zaakceptowania własnych przewinień, a także pracy przymusowej. Stosowanie tych zasad tworzyło sytuację w której stosowanie przemocy wobec więźniów staje się niemalże nieuniknione. Była ona stosowana wobec więźniów, którzy: nie przyznają się do winy, naruszają regulamin, nie wypełniają norm roboczych, bądź też nakazów, a także wobec tych, którzy wnoszą skargi. Byli oni ciężko bici (przy użyciu pałek elektrycznych i batów) najczęściej, aż do chwili utraty przytomności. Ponadto przypadki wskutek samobójstwa zdarzały się wśród więźniów bardzo często.

Poza przemocą fizyczną stosowaną wobec najbardziej niepokornych więźniów władze obozu uciekały się również do różnych form przemocy pośredniej. Miało to miejsce przede wszystkim w okresie od połowy lat pięćdziesiątych, aż do „rewolucji kulturalnej”. Wtedy to wszystko co mogło przypominać tortury było formalnie zabronione, ponieważ władza ludowa utrzymywała, iż zniosła wszelkie formy tortur. Dlatego też chodziło wówczas głównie o moralne złamanie jednostki do czego miało prowadzić m.in. zamykanie ludzi w straszliwie ciasnych karcerach, pozbawienie możliwości snu i odpoczynku, czy też nieustanne utrzymywanie niedożywienia osłabiającego opór. Ponadto nie pozostawiano więźniom najmniejszej swobody wyrażenia własnego punktu widzenia, czemu służyło ciągłe wpajanie ortodoksyjnej ideologii stanowiącej fundamentalny element całego procesu odnowy – „reedukacji”. W tym względzie prowadzono również tzw. „nasiadówki polityczne”, w czasie których więźniowie po kolei zabierali głos analizując własną postawę i donosząc na innych. Główną dewizą było hasło: „Dla rządu musimy uczyć się wspólnie i nawzajem obserwować”. Tak więc nic dziwnego, iż na skutek tak skonstruowanego systemu więźniowie nie mieli czasu myśleć o przyziemnych sprawach.

Tym bardziej, że poza zabiegami przymusowej indoktrynacji osadzeni w obozach byli zmuszani do ciężkiej pracy trwającej od 12 do nawet 16 godzin dziennie. Wyglądało to tak, że w dzień pracowali w kamieniołomach, a nocą robili sztuczne kwiaty. Jednak miejsca pracy były niezwykle różnorodne – fabryki, kopalnie węgla, czy też fermy państwowe. Warunki w jakich pracowali więźniowie były poniżej jakichkolwiek standardów, gdyż byli oni zmuszani do ciągłego kontaktu z chemikaliami i różnego rodzaju toksynami, bez jakiejkolwiek odzieży ochronnej. Z dostępnych materiałów wynika, iż więźniowie latami nosili odzież, którą mieli na sobie w chwili aresztowania, a kurtki zimowe przydzielano jedynie w obozach północnej Mandżurii. Jednak najwięcej kontrowersji budziła kwestia głodowego wyżywienia, gdyż więźniowie otrzymywali tylko tyle, aby mogli utrzymać się przy życiu, ale nigdy tyle, aby mogli zapomnieć o głodzie. Przydział żywnościowy wynosił średnio od 12 do 15 kilogramów ziarna miesięcznie, a brak witamin i mięsa sprawiał, że zdarzały się wśród więźniów liczne przypadki kradzieży żywności stające się pretekstem do surowych kar. Sposobem na przetrwanie było „samo-dożywianie”, a więc poszukiwanie małych zwierząt np. szczurów, które suszono, jak również jadalnych roślin. Jednak było to możliwe tylko i wyłącznie w przypadku pracy na roli.   

Przełomowe decyzje Plenum 

III plenum Komitetu Centralnego Chińskiej Partii odbyło się w dniach 9-12 listopada 2013 r.. Przed rozpoczęciem obrad Plenum, zapowiadano podjęcie na nim przełomowych decyzji dotyczących przyszłego rozwoju Chin.  W kwestii gospodarki Chiny dawno zaprzestały stosowania modelu gospodarki komunistycznej. W Chinach o najważniejszych problemach decyzje podejmują nie władze państwowe, ale główny organ rządzącej partii komunistycznej, czyli Komitet Centralny kierowany przez Biuro Polityczne, oraz przez siedmioosobowy Stały Komitet Biura Politycznego.              

W ciągu czterech dni Plenum podjęło wiele istotnych decyzji. Dla wielu obserwatorów decyzje te nie były tak daleko idące jak się spodziewano. Jednak nie są one też wcale tak mało znaczne. Jednym z głównych tematów posiedzenia były reformy gospodarcze, które będą wprowadzane w ciągu najbliższych 10 lat. Zapowiedziano m.in. oddanie rynkowi "decydującej roli" w gospodarce. Dotychczas rola rynku w chińskiej gospodarce określana była oficjalnie jako "elementarna". Debatowano przede wszystkim nad metodami usprawnienia chińskiego modelu gospodarczego, nazywanego oficjalnie "socjalizmem o chińskiej specyfice", a zwłaszcza o roli rynku i państwa w sterowaniu gospodarką kraju. Rezultaty reform mają zostać osiągnięte do roku 2020.

Rewolucyjnym krokiem omawianym na plenum jest poluźnienie polityki jednego dziecka. Prawo wprowadzone ponad 30 lat temu zakazywało małżeństwom na posiadanie więcej niż jednego dziecka. Za złamanie tego przepisu groziły grzywny, czasami bardzo wysokie. Nowe przepisy zezwalają rodzinom na posiadanie dwójki dzieci. Jednakże pod warunkiem, że przynajmniej jedno z małżonków jest jedynakiem. Do tej pory prawo takie przysługiwało jedynie małżeństwom, w których zarówno mąż, jak i żona nie mieli rodzeństwa. Zmiana polityki planowania rodziny ma dodatnio wpłynąć na "długofalowy zrównoważony rozwój populacji w Chinach".

Po zakończeniu obrad 3. plenum część mediów oceniła ten krok jako niewystarczający i wykonany zbyt późno, aby mógł zapobiec problemom społecznym, do jakich przyczynia się polityka jednego dziecka. Zdanie ekspertów za 10 lat liczba Chińczyków zacznie spadać. Demografowie już od dawna zalecają władzom zezwolenie wszystkim rodzinom na posiadanie dwójki dzieci  W 2012 r., po raz pierwszy od wielu lat, zaczęła spadać liczba ludności w wieku produkcyjnym. Obecnie 14 proc. mieszkańców Chin ma już powyżej 60 lat, podczas gdy przeciętna na świecie wynosi 10 proc. Jeżeli bieżące wskaźniki demograficzne utrzymają się, w 2050 r. co czwarty Chińczyk będzie w wieku powyżej 65 lat. Innym problemem jest ogromne zachwianie proporcji płci w społeczeństwie. Dysproporcja ta występuje, ponieważ chińscy rodzice usuwają płody żeńskie, ponieważ bardziej cenią chłopców. Według prognoz ekspertów, do końca tej dekady w liczących 1,35 mld mieszkańców Chinach będzie o 24 mln więcej mężczyzn niż kobiet. Pakiet reform obejmuje także likwidację "reedukacji przez pracę", a także stopniową redukcję kategorii przestępstw zagrożonych karą śmierci. Uważa się, jednak że nie oznacza to końca represji wobec przeciwników systemu.         

Likwidowane obozy laojiao powstały w 1957 r. Obozy te stworzone zostały do walki z kontrrewolucjonistami i służyły do izolowania drobnych przestępców i narkomanów, ale także dysydentów, działaczy religijnych i mniejszości narodowych. Trafiali tam także ludzie, którzy przeszkadzali w sprawowaniu władzy, składając skargi na urzędników. W takich obozach policja mogła zamykać bez wyroku sądowego nawet na cztery lata. Od wyroku nie można było się odwoływać. Obozy są dowodem na to, że Chiny nadal pozostają państwem policyjnym. Z danych Ministerstwa Sprawiedliwości i Human Rights Watch wynika, że przebywało w nich na początku 2013 r. roku 160 tys. skazanych. W większości były to osoby uzależnione od narkotyków bądź skazane za handel lub kupowanie nieznacznych ilości takich używek.

Agencja Xinhua, która poinformowała o decyzjach KC ogłosiła, iż „historyczna misja obozów pracy skończyła się". Likwidacja obozów pracy ma poprawić system wymiaru sprawiedliwości.  Organizacje międzynarodowe apelują, że Chiny nadal będą nielegalnie przetrzymywać ludzi. Natomiast zmieni się jedynie forma i nazewnictwo. Według Amnesty International istnieje poważne zagrożenie, że po likwidacji systemu "reedukacji przez pracę" będzie rosło znaczenie innych represyjnych systemów w Chinach.

Amnesty International ostrzega również, że w wielu prowincjach np. w Xinjiangu (w północno-zachodnich Chinach), Sichuanie (w Chinach środkowych), Jiangsu (na wschodzie) i Jilin (północny-wschód) ) obozy reedukacji przemianowano na "ośrodki leczenia osób uzależnionych od narkotyków", ale działają właściwie w identyczny sposób jak obozy pracy.  Ponadto zapewniają one bardzo niewiele świadczeń w kwestii rehabilitacji narkomanów. Osoby, które są w nich osadzane są zmuszane do pracy i są maltretowane. AI zauważa, iż chociaż zamknięcie obozów pracy to ważny krok w dobrym kierunku, to w rzeczywistości władze poszukują  nowych metod karania, np. poprzez innego rodzaju arbitralne zatrzymania i umieszczanie w tzw. "ośrodkach prania mózgu" czy "czarnych dziurach".  Bez zasadniczej zmiany polityki, która sprzyja karaniu takich osób jak działacze praw człowieka czy członkowie Falun Gong, istnieje wysokie ryzyko, iż chińskie władze usuną jeden system kar, aby rozwinąć inny.

Istnieje wysoki prawdopodobieństwo, iż likwidacja obozów pracy takich jak m.in. laojiao czy laogai mogłaby spowodować poważny kryzys gospodarczy. Chiny odniosły sukces rynkowy dzięki pracy niewolniczej. ChRL wykorzystuje pracę katorżniczą do produkcji nawet bardzo skomplikowanych towarów. Według listy sporządzonej przez Departament Handlu USA, 99 grup towarów produkowanych w Chinach, aż 64 grupy były wytwarzane w 990 obozach pracy. Wytwarza się tam praktycznie wszystko: bawełnę, skarpetki, ryż, herbatę, zabawki, narzędzia, koszulki, odzież lekką, buty, mapy, druki, książki, wyroby z drewna, plastiku i porcelany, chemikalia, leki, pamiątki dla turystów, a nawet elektronikę, maszyny, samochody i wozy bojowe piechoty, elektronarzędzia. W najcięższych obozach wydobywany jest węgiel i rudy, buduje drogi i mosty, przeprowadza się prace ziemne, budowlane i rolne.

System obozów pracy nie jest już wyłącznym problemem wewnętrznym Chińskiej Republiki Ludowej. Od wielu lat są one przedmiotem zainteresowania i protestów światowej opinii publicznej. Dla przykładu Kongres Stanów Zjednoczonych Ameryki 16 grudnia 2005 roku przyjął uchwałę (w wyniku głosowania - 413 za, 1 przeciw), która odnosiła się krytycznie do nieludzkiego systemu obozów. Zarówno na forum Narodów Zjednoczonych, jak także w organach przedstawicielskich państw, które są powiązane silnymi więzami gospodarczymi i ekonomicznymi z Pekinem kwestia obozów wciąż odżywa. Jednakże jakiekolwiek ostrzejsze działania skierowane w stronę Chin ze strony podmiotów ościennych czy to ze strony Organizacji Narodów Zjednoczonych, czy też poszczególnych państw są bardzo mało prawdopodobne. Wynika to między innymi z faktu, iż Chiny posiadają stałe miejsce w Radzie Bezpieczeństwa NZ, co wiąże się z tym, iż przymusowe sankcje wobec tego kraju będą powstrzymywane poprzez veto. Ponadto kraje zachodniego klucza kulturowego więcej stracą niż do zyskają w kwestii obozów pracy.

Reformy, choć są kluczowe dla przyszłości Chin, na pewno spotkają się ze sprzeciwem. Część przegranych ma środki, by bronić swoich interesów. Miedzy innymi zaliczać się będą do nich zdegradowani urzędnicy, przedsiębiorstwa i branże mające podlegać nowemu reżimowi regulacyjnemu a także firmy doprowadzone do upadku. Mają oni wysoko postawionych przyjaciół w gigantycznej i wpływowej chińskiej biurokracji.  Dla podmiotów postronnych reformy wprowadzane w Chinach również stanowią ryzyko, które wychodzi poza ramy globalnych skutków silnego spowolnienia gospodarki Państwa Środka. Najbardziej zaniepokojone mogą być państwa sąsiadujące z Chinami, przede wszystkim Japonia. Mianowicie jeśli wprowadzane reformy wywołają powszechny sprzeciw społeczny bądź wykażą groźne podziały w obrębie przywództwa, rząd chiński będzie zmotywowany, aby skierować uwagę społeczeństwa w stronę innych kwestii przy pomocy wroga zewnętrznego. Natomiast konflikt ze Stanami Zjednoczonymi jest obecnie mało prawdopodobny. Znajdując się w tak niebezpiecznym wewnętrznie okresie Chiny nie zyskałyby nic, zrażając do siebie USA. Jednakże spory z sojusznikami Stanów Zjednoczonych, w szczególności z Japonią, mogłyby nakłonić Amerykanów do walki, która dla obu państw byłaby zdecydowanie niepożądana. Podsumowując, Chiny są na progu wielkiej, koniecznej transformacji, która może poprawić sytuację w kraju bądź zdecydowanie popsuć wszystko, w tym stabilność w regionie.

Wnioski

1. z uwagi na złożoność problemu trudno określić (jednoznacznie) jaką rolę w chińskiej gospodarce odgrywają omawiane obozy pracy;
2. pomimo decyzji podjętych na III Plenum KPCh o likwidacji obozów pracy, nie gwarantuje to całkowitego zaniechania tych praktyk. W wielu prowincjach nadal funkcjonują ukryte pod szyldem np. „ośrodków dla osób uzależnionych od narkotyków”;
3. KPCh podjąła decyzję o likwidacji jedynie obozów laojiao. Można więc stwierdzić że nie wyrażają zgody na ich całkowite usunięcie i kwestia obozów pracy nadal pozostaje otwarta i nierozwiązana;   
4. mimo braku przestrzegania praw człowieka polityka makroekonomicznej i utrzymanie polityki reform i otwarcia Chin na świat, przyczyniła się do trwałego i stabilnego wzrostu gospodarki chińskiej w ostatnich latach a to wpłynęło na poprawę warunków życia mieszkańców Chin.

-------

opr. Justyna Różycka, Przemysław Jędrysiak, Anita Szpakowska  (III rok, politologia).