Międzynarodowe znaczenie wizyt w świątyni Yasukuni

W czasie swojej pierwszej kadencji, objętej po Koizumim Junichiro w 2006 roku, Abe Shinzo nie odwiedził świątyni Yasukuni, w celu poprawienia relacji Japonii z ChRL i Koreą Południową, które były nadwyrężone corocznymi wizytami Koizumiego w świątyni. Od 2005 do 2006 roku nie doszło do żadnego spotkania na wysokim szczeblu przedstawicieli Chin i Japonii. Także pogorszeniu uległy stosunki japońskie z Koreą Południową. Zarówno w niej, jak i w Chinach wzrosły nastroje antyjapońskie.

Jednakże, dnia 26 grudnia 2013 roku, dokładnie w pierwszą rocznicę objęcia drugiej kadencji na stanowisku premiera, Abe Shinzo odwiedził świątynię Yasukuni. Wizyta ta natychmiast wywołała silną krytykę ze strony ChRL i Korei Południowej oraz zaniepokojenie Stanów Zjednoczonych wizją zaognienia relacji na linii Tokio – Pekin – Seul. Mimo deklaracji Abe o istotności relacji między Chinami i Koreą oraz oświadczeniu, iż jego wizyta miała na celu wręcz powiedzieć stanowcze „już nigdy!” wojnie, Yasukuni wciąż jest odbierana w Azji Wschodniej jako symbol japońskiego imperializmu oraz zbrodni okresu II wojny światowej. I każda oficjalna wizyta członków rządu japońskiego w świątyni jest postrzegana przez Pekin i Seul jako chęć odrodzenia ekspansywnej mocarstwowości Japonii.

Podobnie w październiku bieżącego roku miały miejsce kolejne kontrowersje związane ze świątynią Yasukuni. 17 października Abe Shinzo przesłał świątyni rytualną ofiarę w postaci gałązki świętego drzewa sakaki, w odpowiedzi ChRL i Korea Południowa wyraziły głębokie zaniepokojenie. Natomiast następnego dnia świątynię odwiedziły trzy panie minister rządu Abe, mianowicie Minister Spraw Wewnętrznych i Komunikacji Takaichi Sanae, Minister Zdrowia Publicznego Yamatani Eriko oraz Minister ds. Rozwoju Kobiet Arimumra Haruko, co ponownie oddaliło możliwość poprawy relacji chińsko-japońskich.

Historia i znaczenie świątyni

Od lat politycy japońscy, odwiedzając świątynię Yasukuni, wywołują skandale na skalę międzynarodową. Państwa będące ofiarami japońskiego imperializmu lat 30. i 40. XX wieku zarzucają prowokację polityczną i oddawanie hołdu zbrodniarzom wojennym. Sami Japończycy tłumaczą miejsce symbolem jedności narodu i hołdem dla tych, którzy oddali życie ojczyźnie podczas wojen (nie zaś jednej – II wojny światowej). W celu dokładniejszej analizy kości niezgody, jaką stała się owa świątynia, trzeba najpierw opisać dokładnie funkcje i genezę świętego dla Japończyków miejsca, a następnie przeanalizować czyny polityków PLD.

Przedwojenna Japonia zgodnie z religią shintoistyczną klasyfikowała świątynie na wyznaniowe będące bezpośrednim miejscem kultu religijnego oraz państwowe w których kultywowano państwo. Jedną ze świątyń państwowych była Shokonsha ufundowana przez cesarza Meiji w 1869 roku w celu uhonorowania tych, którzy oddali swoje życie cesarzowi, walcząc z Szogunatem. 12 lat później z polecenia tego samego cesarza zmieniono nazwę świątyni na Yasukuni co dosłownie oznacza „krainę pokoju”. Miała być ona hołdem dla ofiar wszystkich wojen domowych, które poświęciły swoje życie dla ojczyny, walcząc o narodową zgodę i pokój. Wkrótce postanowiono, że modły będą odprawiane za ofiary walk o ojczyznę bez podziału na wojny wewnętrzne czy zewnętrzne. Świątynia nabrała kontrowersyjnego charakteru po II wojnie światowej, kiedy w 1958 roku obok tabliczek informacyjnych o ofiarach wojen sprzed okresu Shōwa pojawiły się tabliczki upamiętniające japońskich żołnierzy (w tym również wysokich rangą oficerów) uznanych i osądzonych przez Międzynarodowy Wojskowy Trybunał Dalekiego Wschodu za zbrodniarzy wojennych tzw. klasy B i C. Zaś od 1978 r. można zobaczyć także wśród bogatego zbioru ok. 2,5 miliona nazwisk tzw. „ofiar wojny” Tojo Hidekiego i innych zbrodniarzy klasy A.  Na terenie Yasukuni znajduje się również muzeum (Yushukan), które wśród swoich eksponatów ofiar wojen ma model samolotu „OKA” którego używali  kamikadze, czy mundur samego Tojo. Budzi to oburzenie narodów, których ziemie znajdowały się pod okupacją japońską podczas II wojny światowej i które uważają się za ofiary agresji japońskiej. Podczas dominacji PLD przypadającej na lata 1955-1993 premierzy Japonii odwiedzali Yasukuni i tutaj należy się odwołać do idei tatemae i honne. Wszystkie wizyty dokonywane przez polityków miały charakter „prywatny”, a mniejsze wpadki jak np. użycie do przejazdu do miejsca kultu przez premiera Mikiego Takeo samochodu przysługującemu mu z racji roli przewodniczącego partii przechodziły bez większego echa. Skandalem zarówno w samej Japonii jak i poza jej granicami było 15 sierpnia 1978 r. odwiedzenie świątyni przez premiera Fukudę Takeo, który po raz pierwszy zrobił to wraz z 5 ministrami stanu oficjalnie wraz z wpisaniem się do księgi gości i podaniem swoich funkcji rządowych. Krok dalej postąpił inny premier, Nakasome Yasuhiro, przeznaczając w imieniu rządu kwotę 30 tysięcy jenów na zakup kwiatów. Liderem w liczbie odwiedzin podczas swojej kadencji został Koizumi Junichiro. Podczas pełnienia funkcji szefa rządu od 2001 roku odwiedził Yasukuni aż pięciokrotnie. Według orzeczenia sądu w Osace po ostatniej wizycie premiera została ona uznana za „akt publiczny” co oznacza, pogwałcenie art. 20 konstytucji.

Japońska opinia publiczna wobec wizyt

Japońska opinia publiczna jest mocno podzielona w kwestii oficjalnych wizyt polityków w Yasukuni. Sprawa ta dzieli Japończyków, z których połowa uznaje wizyty za szkodliwe dla wizerunku państwa i domaga się ich zaprzestania, 40% zaś jest zdania, iż rządzący powinni odwiedzać Yasukuni oficjalnie, a nawet uznać to za ich obowiązek polityczny. Jedynie jedna dziesiąta społeczeństwa nie ma zdania w tej sprawie, pokazuje to jak bardzo opinia publiczna zaangażowana jest w kwestie wizyt. W społeczeństwie widać  wewnętrzny konflikt, jaki towarzyszy też politykom – podejście pragmatyczne, zapewniające stabilność w regionie, a więc zaprzestanie wizyt, czy raczej szacunek dla tradycji i zmarłych, w tym zwykły, ludzki wymiar odwiedzania swoich poległych bliskich. Powstają coraz to nowe pomysły wyjścia z patowej sytuacji, jak zbudowanie nowego, świeckiego miejsca czci poległych, czy też usunięcia nazwisk zbrodniarzy wojennych z Yasukuni, czemu sprzeciwiają się kapłani świątyni.

Reakcja ChRL

Relacje chińsko – japońskie weszły w kolejna fazę konfrontacji na polu stosunku do przeszłości. Pekin potępił japońskiego premiera, zarzucając mu nie tylko podważenie zbrodni z okresu II WŚ oraz oceny militaryzmu japońskiego, ale także próbę zaburzenia ładu międzynarodowego. Odrzucono możliwości bezpośrednich kontaktów Pekin – Tokio na wysokim szczeblu, tym samym odrzucając wszystkie inicjatywy gospodarczo-polityczne  Japonii w regionie. Chiny również dostały kolejny argument nie do podważenia przeciw regionalnemu rywalowi.

Reakcja Korei Południowej

Wszelkie nadzieje na poprawę stosunków Korea Południowa - Japonia w najbliższej przyszłości zostały przerwane przez wizytę japońskiego premiera w Yasukuni. Spotkała się ona z ostra krytyką pani prezydent jak i rządu. Prezydent Korei Południowej Park Geun-Hye zareagowała odmową podjęcia środków w celu poprawy stosunków Korea-Japonia. Jednak obrona nieugiętej decyzji pani Park była przegraną bitwą.

Po pierwsze, sprzeczność interesów ze Stanami Zjednoczonymi, które zmierzają zarówno prywatnie jak i publicznie do poprawy stosunków Korea - Japonia. USA zawsze szukały bliskich stosunków trójstronnych, aby stworzyć bardziej skuteczny mechanizm reagowania na wyzwania regionalne.

Po drugie, nawet w Korei Południowej media zaczęły poważnie kwestionować strategię Park w stosunku do Japonii. Odnotowano wzrost liczby artykułów wzywających do współpracy między dwoma krajami, która sama w sobie była bez większych zmian. Pani Park znalazła się pod ostrzałem ze wszystkich stron odnośnie jej pozycji do Japonii.Po wizycie Abe w Yasukuni Park Geun-hye ma dodatkowy niepodważalny argument dla poparcia swojej dotychczasowej polityki wobec Japonii.

Reakcja USA

Po usłyszeniu głosów oburzenia z Pekinu i Seulu do sprawy wizyty Abe  Shinzo oficjalnie ustosunkowały się Stany Zjednoczone Ameryki. „Japonia jest ważnym sojusznikiem i przyjacielem. Jednak Stany Zjednoczone są rozczarowane, że rząd Japonii podjął tę inicjatywę, która zaostrzy napięcia z jego sąsiadami” – głosił komunikat ambasady USA w Tokio. Stany Zjednoczone chcą unikać  mocnych słów, nie mogły jednak przemilczeć zachowania  premiera Japonii, który swoim czynem mógł zakłócić stabilność Azji Wschodniej. Po ciężkich chwilach, gdy konflikt o wyspy Senkaku był najbardziej zaogniony, USA nie mogło sobie pozwolić na niepotępienie kolejnych działać potęgujących napięcie w regionie.

Spotkanie Abe Shinzo– Xi Jinping

Jeszcze w tym roku 10 listopada tuż przed rozpoczęciem wyczekiwanego szczytu Wspólnoty Gospodarczej Azji i Pacyfiku doszło do spotkania japońskiego premiera Abe Shinzo oraz chińskiego prezydenta Xi Jinping. Było to pierwsze spotkanie liderów od 2011 roku. Ze względu na odwiedziny przez japońskich liderów politycznych Yasukuni zarówno przedstawiciele Korei Południowej jak i Chińskiej Republiki Ludowej odmawiali spotkania się z japońskim premierem. Abe wyraził chęć porozmawiania z Xi na temat dwóch największych potęg ekonomicznych, politykowi PLD zależało głównie na zatrzymaniu sporu o wyspy Senkaku/Diaoyu w przeobrażenie się w konflikt, który zagroziłby bezpieczeństwu w regionie. Aby zapobiec takiej sytuacji Abe zaproponował utworzenie mechanizmu zarządzania kryzysowego, który udało się zamieścić w 4-punktowym konsensusie.

Stronie chińskiej zależało na tym, by Abe Shinzo przestał odwiedzać kontrowersyjną świątynię, jak i uznania praw terytorialnych do wyspy Senkaku. Co do kwestii historycznych, nie udało się ustalić pewnego porozumienia, obydwie strony inaczej interpretują pokonanie ducha historii, który przeszkadza w utworzeniu stosunków opartych na wzajemnym zaufaniu państw. Dla japońskiej strony jest to tylko „pewne porozumienie”, a nie pełna ugoda, na której zależało Chinom. Xi chciał, aby Abe spojrzał „prosto przed obliczem historii” i żeby japoński system skończył wybielać zbrodniarzy wojennych. Premier Kraju Kwitnącej Wiśni zinterpretował to jako patrzenie się w przyszłość, zamiast zapatrywania się w przeszłość.

Chiński prezydent nie był zadowolony z ustaleń końcowych tego spotkania, gdyż z ust Abe nie padło zapewnienie o tym, że już nigdy nie odwiedzi Yasukuni, zaś kwestie historyczne pozostały nierozstrzygnięte oraz pozostawione każdej ze stron do osobnej interpretacji. Niemniej jednak trzeba traktować to spotkanie jako symboliczne przełamanie lodów po dwóch latach starań japońskiej dyplomacji oraz dążenie obydwu stron do wznawiania dialogu opartego na wspólnych strategicznych interesach w kwestiach bezpieczeństwa.

Wnioski

1. Świątynia Yasukuni stanowi ważny element japońskiej tradycji oraz historii – dlatego pozostanie obecna również w japońskim życiu politycznym;
2. ze względu na japońskie zbrodnie wojenne oraz czczenie w świątyni pamięci dowódców o nie oskarżonych, Yasukuni pozostaje kością niezgody w relacjach Japonii z Chinami oraz Koreą Południową. Reakcje na oficjalne wizyty są na tyle ostre, że mogą wpływać na całokształt relacji między tymi trzema państwami;
3. ze względu na silne stanowisko rządu japońskiego, i równie silne, sprzeczne stanowiska rządów chińskiego i koreańskiego, prawdopodobnie kontrowersje na temat świątyni jeszcze długo będą jedną z determinantów relacji między tymi państwami.

-------------

Opracowali: Dominika Kulpa, Mateusz Suchecki, Michał Józefik, Piotr Kościelniak (III rok, SM).