Determinanty współpracy gospodarczej z Birmą

Mimo nieustającego konfliktu wewnętrznego, braku struktur demokratycznych Birma z uwagi na bogate zaplecze surowcowe, niskie koszty pracy oraz próby reform stanowi cel misji gospodarczych większości potęg gospodarczych świata. Wydawało się, że i Polska będzie mogła skorzystać na zmianach zachodzących w Birmie. Jednak po początkowym zaangażowaniu w tym kraju polska dyplomacja wycofała się, a także skreśliła Birmę z listy krajów otrzymujących polską pomoc rozwojową. Czy zatem w obliczu niepokojów związanych z konfliktem na tle etnicznym i religijnym decyzja ta była słuszna? Czy Birma mogłaby stanowić jednak pole aktywniejszego polskiego zaangażowania zarówno politycznego, jak i gospodarczego? Aby odpowiedzieć na te pytania należy zastanowić się na ile niestabilne otoczenie polityczne i wewnętrzne ma wpływ na możliwość rozwinięcia z Birmą współpracy dwustronnej.

Tło historyczne

Jak wiele państw regionu, Birma ma niezwykle bogatą historię. Wyłaniają się z niej nie tylko zdarzenia, które zdefiniowały społeczeństwo i politykę państwa, ale również postacie, które dla obecnego procesu demokratyzacji kraju są kluczowe.Już samo ustalenie nazwy tego południowoazjatyckiego państwa jest problematyczne. Po 1989 roku reżim zaczął forsować zmianę nazwy państwa na Myanmar. Decyzja ta, uzasadniana jest głównie rzekomym związkiem „Birmy" z okresem kolonialnym oraz stosunkiem do mniejszości etnicznych. „Birma" jednak jest poniekąd efektem końcowym ewolucji słowa „Myanmar” - które określało zamieszkujących tereny niziny Paganu, pierwotnych mieszkańców kraju i nie jest jak twierdzi reżim uznawana w Birmie za obraźliwą i odnoszącą się jedynie do rodowitych Birmańczyków. Zmianę nazwy można odczytać w kontekście próby odwrócenia uwagi od wydarzeń z roku 1988, oraz utrudnienia dostępu do informacji, zagranicznym obserwatorom. Zgodnie z wytycznymi, którymi kieruje się opozycja, zadecydowano, że przy tworzeniu tej notatki użyta zostanie jedyna, powszechnie zaakceptowana nazwa tego terytorium tj. Birma.

Duże zróżnicowanie etniczne państwa wpłynęło na losy państwa, które było areną lokalnych walk przez kilka wieków swojego istnienia. Historia nowożytna przyniosła przejęcie władzy nad Birmą przez Wielką Brytanię, która włączyła tereny kraj w skład Indii Brytyjskich. Począwszy od uzyskania przez Birmę niepodległości, po odzyskaniu jej z rąk Japończyków w roku 1945, kiedy to na czele Birmańskiej Armii Narodowej stanął Aung San. Był on również odpowiedzialny za podpisanie wraz z premierem Wielkiej Brytanii Clementem Attlee układu, na mocy którego w styczniu 1948 Birma uzyskuje faktyczną niepodległość. W ten nowy dla historii kraju okres Birma wkroczyła, jako jedno z najbogatszych państw Azji Południowo-Wschodniej. Była również jednym z nielicznych państw, z demokratycznym, federalnym ustrojem, dającym pewien stopień autonomii mniejszościom etnicznym.

Oba wyżej wymienione elementy, które jak można by uznać były źródłem przewagi Birmy nad resztą regionu, z czasem zniknęły. Krajem w wyniku rewolucji z roku 1962 roku, rządzić zaczęła junta wojskowa z generałem Ne Winem na czele, a gospodarka popadała w coraz większy marazm, a w 1987 r. Birmę ogłoszono państwem-bankrutem. Generał Ne Win, w ciągu kilkunastu lat swoich rządów doprowadził do wzrostu nastrojów nacjonalistycznych wewnątrz państwa, izolacji kraju na arenie międzynarodowej, jak również pacyfikacji swoich podwładnych. Wydarzenia z sierpnia 1988 r,, kiedy to o sytuacji w kraju usłyszała światowa opinia publiczna, a w wyniku, których zginęło kilka tysięcy ludzi, wyłoniły nową siłę polityczną tj. Narodową Ligę na Rzecz Demokracji, z Aung San Suu Kyi – córką bohatera narodowego Aung Sana na czele.  Za zwiastun nadchodzących przemian, uznać już wtedy można było wybory do parlamentu w 1990 r. To właśnie partia, której przewodziła noblistka zdobyła ponad 80% wszystkich głosów. Wtedy jednak została wtrącona do aresztu domowego, a rządzący krajem wojskowi uznali wynik wyborów za nieważny.

Etniczna beczka prochu

Birma jest jednym z najbardziej zróżnicowanych etnicznie państw na świecie, a na pewno najbardziej zróżnicowanym w Azji Południowo-Wschodniej. Wśród mieszkańców kraju znajduje się aż 135 oficjalnie uznawanych przez birmański rząd mniejszości etnicznych. Najważniejsze z tych mniejszości to: Kaczinowie, Szanowie, Karenowie, Rakhinowie, Kajowie, Czinowie i Monowie. Walki wewnętrzne w Birmie trwają od 1948 r. i konflikt ten bywa nazywany najdłuższą wojną domową w nowożytnej historii. 

Armia Niepodległego Kaczinu (KachinIndependenceArmy) jest największą siłą zbrojną wśród mniejszości etnicznych i operuje na terenach zamieszkiwanych przez lud Kaczinów, w pobliżu granicy z Chińską Republiką Ludową. Walczy ona z siłami rządowymi od 1961 r. kiedy po przewrocie Ne Wina ograniczono autonomię prowincji. Od 1994 r. trwało zawieszenie broni, jednak Kaczinowie nie mogli przyjąć warunków przedstawionych przez juntę, która zamierzała wcielić ich siły zbrojne do armii rządowej. Konflikt wybuchł na nowo w 2010 r. i od tego czasu trwają walki między KIA a wojskami rządowymi. Szczególnie śmiercionośne są prowadzone przez siły powietrzne naloty. Między 2011 a 2012 r. konflikt w stanie Kaczin zmusił do opuszczenia miejsca swojego zamieszkania między 35 a 75 tysięcy osób, a jego wyniku poniosły śmierć setki osób. Prowadzenie działań zbrojnych na terenach zamieszkiwanych przez Kaczinów podważa zdolność birmańskiego przywództwa do kontrolowania armii rządowej. Armia wciąż pozostaje w Birmie liczącym się uczestnikiem życia politycznego, i ma wielki wpływ na wewnętrzne przemiany w kraju. Posiada również duże wpływy w gospodarce w postaci udziałów w spółkach kontrolujących najważniejsze sektory takie jak energetykę czy wydobycie surowców naturalnych.

Inny rodzaj konfliktu ma miejsce w stanie Arakan, który zamieszkują przedstawiciele nieuznawanej oficjalnie mniejszości Rohingya, która wyznaje Islam. Lokalne przypadki przemocy zamieniły się w 2012 roku w ogólnokrajowy problem, a wyznająca buddyzm większość mieszkańców stanu dopuściła się m.in. podpalenia części miasta zamieszkiwanego przez muzułmańską mniejszość, oraz licznych zniszczeń meczetów. Konflikt zaczął na początku 2013 roku rozlewać się na dalszą część kraju skutkując kolejnymi podpaleniami, co doprowadziło do wprowadzenia stanu wyjątkowego. Dużym problemem są także uchodźcy, którzy z powodu prześladowań decydują się na opuszczenie kraju na łodziach i barkach. Nowa fala tzw. „boatpeople” udaje się z Birmy najczęściej do Tajlandii, powodując napięcia w stosunkach dwustronnych, które praktycznie od zawsze były kruche. 

Konflikt na tle etnicznym oraz religijnym zagraża kruchemu procesowi przemian demokratycznych w kraju. Z tego punktu widzenia proces ten swoim zasięgiem nie objął przedstawicieli mniejszości etnicznych zamieszkujących kraj, które z duchem Porozumienia z Panglong z 1947 roku mają nadzieję na federacyjny model państwa z szeroką autonomią. Opozycyjna Narodowa Liga na Rzecz Demokracji nie posiada programu politycznego, który mógłby zapewnić mniejszościom etnicznym odpowiednią pozycję w państwie. Również większość działaczy NLD etnicznie należy do grupy Birmańczyków (stanowią większość bo ok. 66 proc. składu etnicznego państwa).

Szafranowa rewolucja zmienia kraj

Kamieniem milowym w kształtowaniu się wizerunku Birmy na arenie międzynarodowej oraz sytuacji wewnętrznej w kraju było przyznanie Aung San Suu Kyi Pokojowej Nagrody Nobla rok po nieuznanych przez władzę wyborach, tj. w 1991. Główna działaczka opozycji była jednak odizolowana od władzy i wszelkich działań politycznych - pozostając w areszcie domowym.

Zmiany władzy nie niosły ze sobą perspektyw rozkwitu demokracji. Wybrany na lidera Rady Przywrócenia Ładu i Porządku, premiera oraz ministra obrony Than Shwe, który sprawował de facto funkcję głowy państwa (z krótką przerwą) do 2011 r., nie był zwolennikiem reform i dialogu z opozycją. Wręcz przeciwnie, jego rządom niejednokrotnie zarzucano dyktatorski charakter i nieposzanowanie praw człowieka. Raz po raz z więzień zostają wypuszczani aktywiści, lecz działania te władza podejmuje kierowana raczej presją otoczenia międzynarodowego, niż chęcią zmian wewnątrz kraju. Nadzieję na liberalizację wzbudził mianowany na premiera w 2003 r.KhinNyunt, który był skłonny rozmawiać z aktywistami i zaproponował zwołanie posiedzenia, które miałoby obradować nad szkicem nowej konstytucji jako „mapy drogowej do demokracji”. Projekt ten nie cieszył się jednak uznaniem ani opozycji, ani zagranicznego otoczenia, gdyż nie tylko przewidywał permanentny udział armii we władzy, ale nie miał nawet ram czasowych. Niemniej jednak, władzom Rady nie podobały się wizje KhinNyunta i po „zezwoleniu na odejście na emeryturę z powodów zdrowotnych”, władze ponownie przejął Than Shwe.

Falę zamieszek w 2007 r.zaczęły publiczne demonstracje niezadowolenia z podwyżek cen paliwa, które z czasem, pod przywództwem mnichów buddyjskich, zmieniły się w krwawo tłumione anty-rządowe protesty, zwane „szafranową rewolucją”. W 2008 r. rząd ogłosił nową konstytucję, która przeznaczała 1/4 miejsc w parlamencie dla wojska, utrwalając tym samym pierwszoplanową rolę armii w polityce. Co więcej, trzy najważniejsze stanowiska ministerialne- spraw wewnętrznych, zagranicznych oraz obrony narodowej, miały być objęte przez generałów na służbie. Referendum w sprawie tejże konstytucji odbywało się pośród kryzysu humanitarnego spowodowanego cyklonem Nagris, który nawiedził kraj, powodując ogromne zniszczenia. Rząd twierdził, że 92% ludności poparło projekt konstytucji, zapewniając jednocześnie, że ze skutkami katastrofy poradzi sobie bez pomocy z zewnątrz.

W 2010 r.  odbyły się wybory, które zostały powszechnie potępione jako pozorowane, oficjalnie jednak, wspierana przez wojsko Unia Solidarności i Rozwoju odniosła „spektakularne zwycięstwo”. Na prezydenta został zaprzysiężony Thein Sein, pierwszy cywil na tym stanowisku. Od tego czasu w Birmie zaczynamy dostrzegać zmiany takie jak: nowe przepisy pozwalające na istnienie związków zawodowych, pokojowe demonstracje, zwolnienia więźniów politycznych czy złagodzenie cenzury. 

Kandydaci Narodowej Ligi dla Demokracji odnoszą zwycięstwo w wyborach uzupełniających z kwietnia 2012 r., gdy opozycja zdobywa prawie wszystkie mandaty - 43 z 45, a jej liderka może objąć miejsce w krajowym parlamencie. Wydarzeniem z ostatnich dni było pojawienie się Aung San Suu Kyi u boku prezydenta podczas oficjalnych obchodów Dnia Sił Zbrojnych (27.03.2013), co jednoznacznie odzwierciedla proces podjęcia dialogu opozycji z władzą.

Otoczenie międzynarodowe wobec zachodzących przemian

Należy podkreślić strategiczne znaczenie Birmy dla chińsko-amerykańskiej rywalizacji o wpływy w regionie. Zniesienie sankcji oraz napływ inwestycji Stany Zjednoczone tłumaczą wsparciem dla demokracji i reform, jednak najważniejszą przesłanką zaangażowania USA jest chęć równoważenia silnych wpływów Chin, które przez wiele lat izolacji Birmy przez społeczność międzynarodową były całkowicie pozbawione konkurencji w regionie. Krytycy kwestionują motywy tak wczesnej wizyty prezydenta Obamy w Birmie wskazując, że może być ona sygnałem dla generałów, że już osiągnęli swój cel, mimo że wiele reform nie zostało wdrożonych.

Birma potrzebuje USA, by wyzwolić się ze zbyt daleko idącej dominacji ChRL oraz poprawić swoją pozycję na arenie międzynarodowej i zdywersyfikować kontakty.Dodatkowo chińskaaktywnośćw Birmie prowadzi do równoważnia wpływów Indii. Dalsza zatem polityka Chin, co łatwo sobie można wyobrazić, zakłada podtrzymywaniebudowania strategicznych relacji z Birmą. Te zaś zapewniąChRL wsparcie w ramach ASEAN, korzystne kontrakty i inwestycje, a przede wszystkim dostęp do Oceanu Indyjskiego, co umożliwiałoby im transport surowców z Afryki z ominięciem cieśniny Malakka, gdyby ta została w razie konfliktu z USA zablokowana. Stąd też w interesie Chin leży utrzymywanie status quo, a więcnie doprowadzeniedo eskalacji konfliktui choć być może pozorne próby mediacji między walczącymi stronami. Przykładem tego mogą być rozpoczęte w lutym tego roku .negocjacje z rebeliantami ze stanu Kaczin w mieście Ruili (prowincja Yunnan) znajdującym się na terenie Chin. Fakt ten wskazuje, że Chińska Republika Ludowa może odegrać rolę pośrednika w procesie pokojowym na północy kraju. 

Należy nadmienić, że to właśnie Chiny, ze wszystkich państw otaczających Birmę, mają najlepszy do niej dostęp, właśnie poprzez prowincję Yunnan. Bliskie związki z birmańską ludnością, znacząca mniejszość chińska zamieszkująca, zdecydowaną powierzchnię państwa jak i fakt wcześniejszego zaangażowania gospodarczego są dodatkowymi atutami. Mimo tej znaczącej jak mogłoby się wydawać przewagi nad resztą graniczących z Birmą państw, jeszcze w 2009 roku, analizy kontaktów Birma – Chiny wskazywały na to, że nawet silne chińskie spółki mogą mieć problem z odnalezieniem się na trudnym, wysoce znacjonalizowanym i niestabilnym birmańskim rynku.

Wśród zachodnich organizacji pojawiają się głosy krytyki wobec opozycyjnej przywódczyni, Aung San Suu Kyi z powodu jej milczenia w sprawie łamania praw człowieka przedstawicieli mniejszości etnicznych, a także rzekomego pójścia na kompromis z przedstawicielami dawnej junty, co mogłoby wpłynąć na przyszłość reform.

Obecnie w obliczu długo już oczekiwanego przywództwa Birmy w ASEAN w 2014 możemy spodziewać się uniezależnienia się jej głosu na forum tej organizacji, oraz wzrostu solidarności regionalnej z Birmą. Z drugiej strony pojawia się ryzyko, że tak silny wzrost znaczenia Birmy może spowodować, że rządzący poczują się zbyt pewnie i uznają, że mogą zaniechać reform i wrócić do dawnej polityki.

Podczas gdy, z całego świata napływają do Birmy inwestycje, Zachód wydaje się być obojętny wobec oczywistego dualizmu polityki birmańskiego rządu, który z jednej strony wprowadza znaczne reformy w centrum, ale równocześnie kontynuuje swoją dawną brutalną politykę wobec mniejszości na peryferiach. Ten stan rzeczy przemawia za tym, że to nie demokratyzacja jest prawdziwą przesłanką zaangażowania Zachodu.

Zaangażowanie Polski w Birmie

Długa historia dobrych relacji polsko-birmańskich, a także możliwość wykorzystania do współpracy własnych doświadczeń transformacji ustrojowej są ważnym atutem polskiego MSZ. Birma była objęta polską pomocą humanitarną już w 2008 roku, kiedy po przejściu cyklonu Nargis przekazano 0,5 mln złotych na rzecz działań UNICEF w kraju. W ramach Polish Aid zbudowano także dla birmańskich uchodźców w Tajlandii pomieszczenia magazynowe, oraz prowadzono w Birmie szkolenia z zakresu budowania odporności państwa na potencjalne kryzysy.Z początku polskie działania po 2011 roku zapowiadały się obiecująco, a Polska miała szansę stać się pierwszym państwem Unii Europejskiej poważnie zaangażowanym w Birmie. Polskie działania w Birmie są koordynowane przez Ambasadę RP w Bangkoku, która zajmuje się całym regionem Indochin. Polskie inicjatywy i programy rozwojowe cieszyły się niezwykłą popularnością i miały duże znaczenie wizerunkowe. 

Rzeczywistym sukcesem polityki polskiego MSZ było objęcie Birmy programem rozwojowym, w ramach którego zorganizowano w Birmie kilka ciekawych projektów (m.in. szkolenie SENSE firmowane przez MSZ, Warsztaty dla birmańskich dziennikarzy radiowych „Birma na fali”, prowadzone przez Stowarzyszenie Edukacja dla Pokoju, a także warsztaty prowadzone przez fundację „Inna Przestrzeń”, Instytut im. Lecha Wałęsy oraz organizację „Solidarność Polsko-Birmańska”). Dzięki tym działaniom Birmańczycy są dobrze nastawieni do działań Polski i czują, że Polska traktuje ich poważnie. Jednak inne państwa wyprzedziły Polskę na polu inwestycji i gdy Minister Spraw Zagranicznych Radosław Sikorski wraz z delegacją polskich biznesmenów pojawił się w Birmie w maju 2012 roku, wiele nie zdołano osiągnąć. Ostatnio spadło też zainteresowanie Polski regionem, a Birma w 2013 roku nie jest już polskim priorytetem. Nie wiadomo z jakiego powodu, ale można przyjąć, że wpływ na to miało późne zaangażowanie na poziomie relacji biznesowych, a także zbyt mała wiedza o rzeczywistych możliwościach rozwoju współpracy.Polska ma jednak szansę nadrobić zaległości poprzez kontynuację programów rozwojowych, a także wspieranie działalność Polsko-Birmańskiej Grupy Gospodarczej, co w dalszej perspektywie mogłoby przynieść korzyści zarówno gospodarcze jak i wizerunkowe.

Za potencjalną współpracą gospodarczą i możliwością lokowania inwestycji przemawiają przede wszystkim wynikające z uwarunkowań Birmy argumenty. Położenie między Indiami, Chinami i Tajlandią z dostępem do Oceanu Indyjskiego stanowi atrakcyjny punkt dystrybucyjny na cały region. Niskie koszty pracy sięgające poziomu 55% kosztów wynagrodzeń w Wietnamie, 24% w Tajlandii i 22% w Chinach przyciągają uwagę producentów w przemyśle lekkim, którzy obawiają się dalszych wzrostów kosztów w Chinach. Z drugiej strony niestabilność otoczenia politycznego i konflikt wewnętrzny między centrum a peryferiami przynosi zagrożenia, które nawet chińskich przedsiębiorców odstraszają od zainwestowania swojego kapitału w Birmie. W kolejnych latach państwo to jednak może stać się kolejnym jasnym punktem na mapie Azji przyciągając milionowe inwestycje z Zachodu i Dalekiego Wschodu, a wtedy dla polskich przedsiębiorców będzie już za późno. Warto wykorzystać szansę i zastanowić się nad rozwinięciem działalności w Birmie.

Wnioski:

1. Proces demokratyzacji może zostać zahamowany w przypadku dalszego rozwoju konfliktu wewnętrznego na tle etnicznym oraz religijnym.Pomimo demokratyzacji życia politycznego prawa człowieka nie są przestrzegane w przypadku konfliktu zbrojnego między siłami zbrojnymi a rebeliantami. Ludność cywilna jest ofiarą tego konfliktu, a stosunki z sąsiadami są napięte przez niekontrolowany napływ uchodźców.
2. Armia jest liczącą się siłą w polityce wewnętrznej. Walki z siłami rebelianckimi mniejszości etnicznych są często poza kontrolą Naypyidaw. Związki junty z gospodarką są wciąż spore dlatego ambicje generałów muszą zostać uwzględnione w procesie demokratyzacji
3. Opozycja nie posiada dalekowzrocznego programu politycznego, który mógłby zagospodarować nadzieje mniejszości etnicznych na posiadanie autonomii w ramach federalnego systemu politycznego.
4. Pomimo deklaracji dotyczących demokratyzacji, najważniejszą przesłanką zaangażowania USA w Birmie jest chęć równoważenia silnych wpływów chińskich.Birma potrzebuje jednak zaangażowania USA by umocnić swoją pozycję na arenie międzynarodowej oraz, dywersyfikując kontakty, uciec przed dominacją ze strony ChRL.
5. Wpływy w Birmie mają duże znaczenie dla Chin ze względu na dostęp do Oceanu Indyjskiego, birmańskie wsparcie w ramach ASEAN oraz intratne kontrakty i inwestycje. W interesie Chin nie leży stabilizacja Birmy, ponieważ chcą układać relacje z Birmą na swoich warunkach.
6. Polska ma dobre predyspozycje do działania w Birmie i jest tam dobrze postrzegana, dzięki licznym zrealizowanym z sukcesem programom rozwojowym. Kontynuując te programy oraz wspierając działania Polsko-Birmańskiej Grupy Gospodarczej Polska mogłaby spodziewać się korzyści gospodarczych i wizerunkowych.
7. Birma może stać się polem zwiększonego zainteresowania polskich firm. Szansą jest m.in. aktywizacja kontaktów z obozem opozycyjnym, który z pewnością jest zainteresowany polskimi doświadczeniami z przemianą ustrojową i budową gospodarki rynkowej. Szkolenie birmańskich opozycjonistów w zakresie funkcjonowania polskich samorządów może być lukratywnym przedsięwzięciem. Dzięki niskim kosztom pracy Birma może być również dobrym miejscem do ulokowania fabryk i centrów dystrybucji na cały region Azji Południowej i Wschodniej.

 ----------------------
Opracował zespół w składzie: Małgorzata Rurarz, Zofia Markiewicz, Stefan Grabowski i Michał Wichrowski (III rok studia pierwszego stopnia).