Chińsko-rosyjski miks energetyczny

Władymir Putin uratował Rosję przed bankructwem. W czasie wizyty w Pekinie (maj 2014 r.) podpisano nowe kontrakty na dostawy do Chin. Podpisane ostatnio kontrakty na dostawy gazu i ropy z Rosji do Chin skłaniają do głębszej analizy potencjałów, mechanizmów zarządzania oraz współpracy wzajemnej. rosyjski Gazprom i chiński CNPC podpisały w Szanghaju kontrakt, negocjowany od niemal 10 lat, dotyczący dostawy gazu nieprzerwanie przez następne 30 lat. Jednocześnie Gazprom nie zdecydował się na ujawnienie ceny jaką zaproponował z powodów politycznych. Okiem ekspertów jest to 350$ - 380$ za 1000 metrów sześciennych, czyli bardzo podobnej do oferty Europejskiej (średnia 370$).

Porównanie wzajemnych potencjałów 

Chiny konsumują coraz więcej energii. Gwałtowny rozwój produkcji wymaga ogromnych nakładów surowców energetycznych. Od tamtej pory Chiny importują surowce w lawinowo rosnącym tempie. Zaledwie nieco ponad 1 mld m³ w 2007 do blisko 40 mld m³ już w 5 lat później. Tendencja ta będzie się utrzymywać, jak się bowiem przewiduje zapotrzebowanie na gaz ma wzrosnąć - nie tylko w efekcie wzrostu zapotrzebowania na energię, ale również jego procentowy udział w miksie energetycznym. W 2030 Chiny będą potrzebowały blisko trzykrotnie więcej gazu niż używają obecnie. Analogiczne sytuacja wygląda jeśli chodzi o ropę naftową. Chińczycy rozpoczęli import tego surowca w 1993 od nieco ponad 50 tys. baryłek dziennie. Aktualnie import chiński wynosi blisko 6 mln baryłek dziennie. Znaczne uzależnienie od dostaw ropy powoduje, że Chińczycy podjęli aktywne starania w celu ograniczenia roli ropy w całościowym miksie energetycznym. 

Aktualnie większość ropy i gazu sprowadzanych do Chin została zakontraktowana na Bliskim Wschodzie i w Afryce, skąd statkami trafia do portów na wschodnim wybrzeżu Chin. Trasa ta jednak wiąże się ze znacznymi kosztami, ze względu na długość podróży oraz zagrożenie piractwem. Jednocześnie też jest ryzykowna politycznie bowiem strategiczny punkt na trasie (cieśnina Malakka) znajduje się pod kontrolą USA. Dlatego też Chiny podjęły szczególne starania w celu dywersyfikacji źródeł dostaw poprzez aktywną współpracę z państwami Azji Południowo-Wschodniej, import gazu z Australii oraz rurociąg z Azji Środkowej. Uzupełnieniem tych planów byłyby rurociągi dostarczające ropę oraz gaz z Federacji Rosyjskiej. Całkowicie w innej sytuacji znajduje się obecnie Rosja będąca jednym z największych producentów i eksporterów ropy naftowej i gazu ziemnego. Aktualna pozycja jest niezwykle silna ze względu na wysokie ceny surowców w ostatnich latach. Jednocześnie jednak, zapóźnienie technologiczne, przestarzała i niewydajna infrastruktura oraz brak pieniędzy na kolejne inwestycje powodują, że Rosja znajduje się w przełomowym momencie. Jeśli uda się szybko pozyskać finansowanie, z alternatywnych dla Europy źródeł, w zamian za potencjalne dostawy surowców, Rosja będzie mogła utrzymać swoją silną, strategiczną pozycję, jeśli jednak projekt stworzenia alternatywny się nie powiedzie to zarówno dochody, jak i pozycja polityczna Rosji będą maleć.

Rosja od początku lat 90-tych eksportuje znaczne ilości gazu - od 160 do 200 mld m3 netto rocznie. Aktualnie eksport Rosji wynosi około 175 mld m3. Głównym odbiorcą są państwa Europy. Rosja wykazuje też znaczy potencjał jeśli chodzi o aktualne możliwości wydobycia oraz największe potwierdzone złoża gazu ziemnego (które mogą jeszcze wzrosnąć w związku z badaniami geologicznymi w Arktyce). Nieco gorzej wygląda sytuacja w dziedzinie ropy naftowej. Rosja od wielu lat eksportuje ropę - przez ostatnie 20 lat podnosząc eksport z nieco ponad 3 mln do 7,2 mln baryłek netto  dziennie. Aktualnie jednak Rosja osiąga szczyt swojego potencjału wydobywczego, a dalsze perspektywy są negatywne - wydobycie będzie spadać. Brak znacznych środków finansowych na modernizację sektora naftowego może doprowadzić do jego drastycznego ograniczenia.

Sytuacja rysuje się tym gorzej, że stosunki z Europą są coraz bardziej napięte, potencjał wydobywczy Bliskiego Wschodu w dziedzinie ropy stale rośnie, a państwa dalekowschodnie deklarują rozwijanie energetyki gazowej (przy jednoczesnym ograniczeniu importu ropy naftowej). Rosja w negocjacjach z Chinami oraz Japonią (dwoma największymi potencjalnymi odbiorcami) znacznie podminowała swoją wiarygodność nie wypełniając kontraktów Jukosu wobec Chin, odcinając dostawy gazu dla Europy podczas kryzysu 2008 oraz manewrując w trakcie negocjacji nad trasą gazociągu z Syberii nad Pacyfik. W efekcie Chiny sięgnęły po surowce z Azji Centralnej (naruszając tym samym tradycyjną strefę wpływów Rosji), jako bardziej wiarygodnego dostawcy. Rosja pomimo pozornego występowania z pozycji siły jest de facto klientem rządu w Pekinie.

Różnice w zarządzaniu bezpieczeństwem energetycznym 

Rynki energetyczny obu państw diametralnie się różnią. Sytuacja taka wynika z historycznych uwarunkowań jak i całkiem współczesnych przemian. Rynek energetyczny Chin jest zdominowany przez gospodarkę centralnie sterowaną, a firmy rosyjskie osadzone są w systemie oligarchicznym. Chińskie korporacje energetyczne nominalnie działają w warunkach wolnorynkowych, na co dowodem jest między innymi notowanie głównych spółek na giełdach. W rzeczywistości jednak pakiety większościowe znajdują się w rękach Skarbu Państwa i to ministrowie posiadają decydujący wpływ na kierunek rozwoju firmy, a nie zarządzający nią menedżerowie. Sytuacja taka implikuje potencjalne kierunki działalności gospodarczej, które są uzależnione od polityki rządu i muszą być z nią w pełni kompatybilne. W ramach zarządzania polityką energetyczną Chin powstał specjalny organ władzy odpowiedzialny za formułowanie i realizowanie strategii bezpieczeństwa energetycznego. W 2003 utworzono Narodowe Biuro Energetyki (National Energy Bureau, NBE), które podlegało Państwowemu Komitetowi ds. Rozwoju i Reformy (National Development and Reform Commission, PKRR) będącemu głównym organem planistycznym w Chinach, a poprzez tę Komisję podlegający Radzie Państwa ChRL. W 2008 NBE zastąpiono Narodową Administracją Energetyczną (National Energy Administration, NAE). W związku jednak ze znacznymi problemami kompetencyjnym powołano Narodową Komisję ds. Energetyki (National Energy Commission, NKE), która miała wspólnie z PKRR nadzorować działalność NAE. Aby jednak ujednolicić w praktyce system zarządzania, NKE otrzymała szersze prerogatywy, a na jej czele stanął ówczesny przewodniczący Rady Państwa - premier Wen Jiaobao (wiceprzewodniczącym został Li Keqiang - obecny premier Chin). Takie rozwiązanie kwestii administracyjnych nie wygasił jednak w pełni sporów kompetencyjnych bowiem szereg uprawnień pozostał w rękach Państwowej Komisji Regulacji Energetyki (PKRE), utworzonej w ramach reformy 2003. Ostatecznie jednak w czerwcu 2013 Stały Komitet Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych wcieliło PKRE do NAE. W nowej, silniejszej NAE istnieje 12 departamentów odpowiedzialnych za poszczególne działy energetyki, prawodawstwa i regulacji - jeden z nich jest odpowiedzialny za ropę naftową i gaz ziemny. W obecnej formie zarządzania nie powstają praktycznie żadne spory kompetencyjne i to najwyższe organy władzy są odpowiedzialne za kreowanie całej polityki energetycznej, która następnie jest przekazywanie do organów administracji regionalnej i niższych komisji. Taka scentralizowana forma udziału struktur rządowych w rynku energetycznym gwarantuje wydatne wsparcie, zarówno ze strony instytucje władzy (komisje, ministerstwa) jak i korporacji będących własnością Skarbu Państwa (np. mediów czy banków).

Rosyjska struktura udziału władzy centralnej w rynku energetycznym jest silnie zdeterminowana przez oligarchiczny charakter całej rosyjskiej gospodarki. Stan taki implikuje szereg patologii w zarządzaniu, jednocześnie jednak w kontekście interesu rządzących wydaje się być rozwiązaniem najskuteczniejszym (w porównaniu do rozwiązań chińskich) - koncerny energetyczne bowiem aktywnie uczestniczą w grze wolnorynkowej na rynkach zagranicznych, ciesząc się jednocześnie przywilejami ze strony rządu (m.in. monopolem na rynku wewnętrznym). W zaistniałej sytuacji akcjonariusze dbają o wzrost dochodów przedsiębiorstwa, a rząd centralny może wykorzystywać (często bez szkody dla interesów firmy) koncern energetyczny jako element polityki zagranicznej. Przez wiele lat podstawowym organem zarządzającym energetyką było Ministerstwo Energetyki Federacji Rosyjskiej. W jego ramach istnieje 12 departamentów, z których 2 odpowiedzialne były za ropę naftową i gaz ziemny - odpowiednio za wydobycie i transport oraz za przetwarzanie.

Gwałtowny wzrost rynków ropy i gazu na świecie w ostatnich kilku latach spowodował konieczność reorganizacji systemu zarządzania energetyką. Aby bezpośrednio podporządkować kontrolę nad ropą i gazem Prezydentowi FR, w 2012 dekretem prezydenckim powołaną komisję ds. strategicznego rozwoju sektora paliwowo-energetycznego i bezpieczeństwa ekologicznego. Przewodniczącym nowopowstałej komisji został sam Prezydent, a Sekretarzem Wykonawczym prezes jednego z koncernów energetycznych. Skład komisji to liczni ministrowie i wiceministrowie oraz prezesi trzech najważniejszych koncernów naftowo-gazowych Rosji. Komisja posiada szczególne prerogatywy, bowiem w wielu regionach ma prawo pozakonkursowego przyznawania koncesji na poszukiwanie i wydobycie węglowodorów oraz (ze względu na powiązania personalne) sprawuje bezpośrednią kontrolę nad koncernami energetycznymi, które są zarządzane przez powiązanych z władzą oligarchów.

Szczególną rolę w systemie rosyjskim pełni również Federalna Agencja do Zarządzania Mieniem Skarbu Państwa (podlegająca Wiceministrowi Energii), która sprawuje bezpośrednią kontrolę nad wybranymi spółkami państwowymi, a w innych posiada stałego przedstawiciela przy zarządzie korporacji. Dzięki temu żadna decyzja nie może zostać podjęta bez wiedzy i zgody organów federalnych. Rynek rosyjski to swoista symbioza prywatnego interesu, struktur oligarchicznych oraz imperialistycznej wizji polityki Władimira Putina. Znaczne wsparcie Rządu Federalnego dla korporacji energetycznych jest formą wasalizmu, w którym korzyści czerpią obie strony. Jednak już obecnie pojawiają się pewne skutki złego zarządzania, w którym cele polityczne determinują nierentowne ekonomiczny inwestycje, co prowadzi do strat finansowych, a w dalszej perspektywie może zaowocować rozbieżnością interesów władzy i biznesu.

Współpraca energetyczna

Wracając do początków współpracy rosyjsko-chińskiej trudno nie oprzeć się wrażeniu, iż zawsze była problematyczna. W latach 90. kooperacja zaczęła się powoli zacieśniać. Bardzo przyzwoity wzrost gospodarczy Chiny okupiły wysokim zapotrzebowaniem na surowce naturalne, dlatego chęć współpracy z największym ich potentatem w rejonie jest oczywista. Jednak na samym starcie zaczynają się problemy. Kontrakt Jukosu z CNPC, który zakładał przewóz małej ilości ropy koleją (miał być podstawą pod dalszą współpracę, m.in. budowę ropociągów) nie dość, że rodził się w bólach - to na dodatek spadkobiercy zlikwidowanego w międzyczasie Jukosu nie planowali uznawać kontraktów swojego poprzednika. Ropociąg ostatecznie powstał lecz chińczycy, rozczarowani nieco zachowaniem ze strony rosyjskiej, zaczęli się zwracać do innych państw w celu pozyskiwania surowców.

Opieszałość we wschodniej polityce zagranicznej Rosjan, spowodowana chęcią załagodzeniem napiętych stosunków z UE i skupieniem się na polityce zachodniej oraz problemami wewnętrznymi: ogromnymi potrzebami inwestycyjnymi na północy państwa oraz próbą rozbudowy infrastruktury w sektorze gazowym została przerwana w 2007 roku gdy ogłoszono projekt dotyczący zintegrowania systemów produkcji, transportu i dostaw gazu we Wschodniej Syberii. Wschodni Program Gazowy skupia się na Dalekim Wschodzie oraz rozwinięciu eksportu do państw strefy pacyficznej. Również Chin.

Głównym punktem w tym projekcie jest budowa ropociągu Syberia Wschodnia – Ocean Spokojny rozpoczęta w 2006. Początek zrealizowano już w 2009 i prowadzi z Tajszetu (k. Irkucka) do portu w Skowrodinie (k. Władywostoku). Rok później zakończono przedłużanie połączenia do chińskiego Daqing (prowincja Heilongjang). Ta nić jest najbardziej istotnym elementem współpracy gospodarczej obu państw, gdyż łączy intensywnie eksploatowane tereny Syberii Wschodniej z największym ośrodkiem rafineryjno-wydobywczym w Chinach, a z niego bezpośrednie połączenie z Pekinem i Koreą Północną. Z tejże linii czerpie głównie Japonia (31%) oraz Chiny (24%) a całkowita przepustowość ropociągu liczącego 4857 km wynosi około 0,6 mln baryłek dziennie. Co więcej, już w tej chwili omawiane jest ewentualna przebudowa ropociągu która wedle szacunków zwiększy jego przepustowość do nawet 1,5 mln baryłek. Całość powstaje za chińskie pieniądze, ponieważ rosyjskie firmy otrzymały kredyty o sumie 25mld $ - tylko do 2011 roku - w China Development Bank. Kwota ta została rozszerzona o dodatkowe 2 mld $ w 2013 roku na mocy postanowienia, w którym Federacja Rosyjska obliguje się do stałego dostarczania ropy do Chin przez następne 25 lat. Taka deklaracja okazała się być dość dużą przeszkodą w rozmowach, gdyż Chiny kategorycznie odrzucają możliwość zakupu gazu po cenach jakie Moskwa proponuje krajom unijnym, z drugiej strony, Gazprom, nie może się zgodzić na obniżenie stawek. W obliczu tego problemu, sprawą zainteresował się sam prezydent Federacji Rosyjskiej, który zaoferował połączenie gazociągowe, udziały w spółkach eksploatujących złoża arktyczne i syberyjskie. Wstępnie mówiło się o 38 mld m³ rocznie od 2018 z możliwością rozszerzenia do 60 mld³.

Słowo stało się ciałem. 21 maja 2014 roku w obecności obu prezydentów: Wladimira Putina oraz Xin Jinpinga rosyjski Gazprom i chiński CNPC podpisały w Szanghaju kontrakt, negocjowany od niemal 10 lat, dotyczący dostawy gazu nieprzerwanie przez następne 30 lat. Jednocześnie Gazprom nie zdecydował się na ujawnienie ceny jaką zaproponował z powodów politycznych. Okiem ekspertów jest to 350$ - 380$ za 1000 metrów sześciennych, czyli bardzo podobnej do oferty Europejskiej (średnia 370$). Chiny są zaopatrywane głównie z pól w Jakucji oraz na Sachalinie. Bliskie jest również przyłączenie pól w obwodzie Irkuckim. Dodatkowo planowane jest rozszerzenie wydobycia tamże oraz Kamczatce, polach Kowykta i Chayanda. Koszt tego przedsięwzięcia szacuje się na 14mld$. Oprócz tego Rosjanie decydują się realizować we własnym zakresie rozbudowę gazociągu Jakucja-Chabrowsk-Władywotok tak, aby miał liczyć 3,2 tysiące km oraz przesyłać 61 mld m³ gazu. Ta inwestycja łącznie z przedłużeniem gazociągu do Irkucka miałaby kosztować 25 mld $. Brane pod uwagę jest rozszerzenie połączenia Sachalinu z Władywostokiem gdzie w grę wchodzi nawet pięciokrotny wzrost przesyłu. Pewnikiem jest, że głównym odbiorcą będzie ChRL.

 Wnioski

1. niejednoznaczna postawa Rosji w latach dziewięćdziesiątych, nierzetelna likwidacja Jukosu, przeciągające się negocjacje cenowe sprawiły, iż ChRL wszczęła próbę dywersyfikacji źródeł surowców, a to zmusiło FR to zmiany postawy wobec sąsiada i rozpoczęciem poważanych rozmów;
2. znaczne ilości złóż jakimi dysponuje FR oraz równie znaczne potrzeby Państwa Środka, bliskość geograficzna, podobieństwo gospodarek i chęć umacniania się w mocarstwowości wydają się być gwarantem - tej rozpędzonej już współpracy - na lata;
3. Chiny stają się swoistym „kołem ratunkowym” dla rosyjskiej gospodarki a tym samym dla samego Putina – pytanie jaka jest tego cena pozostaje otwartym. 

--------

opr. Łukasz  Bedyk  (III rok politologia)