Wymiary ujgurskiego separatyzmu w Chinach

1 marca 2014 roku w mieście Kunming, w prowincji Yunnan, w południowo-zachodnich Chinach doszło do jednego z najbardziej krwawych incydentów ostatnich lat. Co najmniej 10 mężczyzn ubrane w czarne mundury  wtargnęło na stację kolejową i zaczęło atakować przypadkowych ludzi. Zginęły 33 osoby a ponad 130 zostało rannych. Odpowiedzialnością za przeprowadzenie tego brutalnego ataku terrorystycznego władze lokalne obciążyły separatystów Ujgurskich zamieszkujących głównie tereny Xinjiangu.

Marcowe wydarzenia nie były ani pierwszymi ani ostatnimi tego typu. Niecały miesiąc później 30 kwietnia doszło do zamachu bombowego połączonego z atakiem nożowników na dworcu kolejowym w stolicy  Xinjiangu Urumczi. Zginęły 3 osoby, 79 zostało rannych. Data i miejsce tego ataku przemocy zdają się być nieprzypadkowe. Pokrywał się on bowiem z ostatnim dniem czterodniowej wizyty w tym regionie przewodniczącego Chińskiej Republiki Ludowej Xi Jinpingiem, podczas której zapowiadał zaostrzenie walki z separatyzmem i terroryzmem. Na kolejny atak nie trzeba było długo czekać. 6 maja, dokładnie tydzień po poprzednim zajściu, czterech  uzbrojonych w noże mężczyzn zaatakowała na dworcu kolejowym w Kantonie, w południowo-wschodniej części Chin, grupę przyjezdnych pasażerów z miasta Kunming.  Również o te podobne w swoim przebiegu akty terroru, władze oskarżają mniejszość Ujgurską.

W regionie autonomicznym Xinjiang regularnie dochodzi do starć między stanowiącą większość w tym regionie ludnością Ujgurską a napływową należącą do Chińskiej grupy etnicznej ludnością Han. Cały region  mimo że ma powierzchnię ponad 1,66 mln km. kw i jest największą prowincją w ChRL, (jest to 1/6 powierzchni całego kraju, o wielkości porównywalnej do Polski, Ukrainy, Niemiec i Francji razem), zamieszkuje niewiele ponad 21 mln ludzi, z czego prawie połowa to Ujgurzy. Obszar ten dla Chin jest wyjątkowo ważny szczególnie z dwóch powodów. Po pierwsze jako że graniczy od wschodu z Mongolią, od północy z Rosją, a od zachodu z Kirgistanem, Tadżykistanem, Pakistanem, Kazachstanem i Afganistanem, jest swego rodzaju bramą do ekspansji gospodarczej na kraje Azji Centralnej. Po drugie pod wyjątkowo nieurodzajnym terenem znajdują się największe w kraju złoża ropy i gazu, których wydobycie zapewnia 60% przychodów całej prowincji. Wyjątkowe bogactwo w surowce naturalne przyciąga do prowincji Chińczyków z pozostałych części państwa zabierając tym samym pracę ludności etnicznej, żyjącej na tym terenie od wieków.

Zapędy separatystyczne i przyczyny konfliktu

Czynnik ekonomiczny zapewne ma duży wpływ na separatystyczne nastroje w regionie, jednak nie jest to na pewno jedyny powód. Ujgurzy w żaden sposób nie czują się Chińczykami. Chociaż Ujgurzy obecnie posługują się językiem chińskim, to przede wszystkim z powodu wyznawania Islamu, zatracili poczucie jedności z resztą Chińczyków. Wywodzą się z grupy tureckojęzycznych plemion zamieszkujących tereny obecnej Mongolii półtora tysiąca lat temu. Byli jednym z największych i najtrwalszych ludów tureckich żyjących w Azji Środkowej. Dopiero w XVIII wieku zostali ostatecznie podbici przez chińską dynastię Qing, a należące do nich ziemie nazwano Xinjiang, co oznacza „Nowe Pogranicze”. Historia tradycji niepodległościowych Ujgurów jest bardzo bogata i zawiera liczne rebelie oraz sojusze przeciwko Chińczykom, szczególnie z Carską Rosją a potem ze Związkiem Radzieckim, które zdając sobie sprawę z potencjału regionu proklamowało niepodległość Xinjiangu czyniąc z niego na krótki czasu swój protektorat. 1 października 1955 roku ustanowiono  Ujgurski Region Autonomiczny Xinjiang (Xinjiang Uyghur Autonomous Region - XUAR), lecz jak wskazuje mniejszość ujgurska władze już od samego początku wspierały migrację ludności chińskiej do tej prowincji. Celem takich działań miało być stopniowe łączenie kultur, które w konsekwencji miało doprowadzić do zaniku odrębności ujgurskiej. Ciężko z takimi oskarżeniami się nie zgodzić zwłaszcza że niemilitarna inwazja na poszczególne rejony to technika charakterystyczna dla Chin. Podobne działania można zaobserwować w innym regionie autonomicznym- Tybecie a także na Syberii. Po upadku ZSRR, gdy zaczęły pojawiać się niepodległe państwa Azji Środkowej z ludnością etnicznie i kulturowo spokrewnioną z Ujgurami tendencje separatystyczne nasiliły się. Według raportu chińskich władz od upadku Związku Radzieckiego do roku 2000 naliczono ponad 200 aktów terroru wymierzonych w ludność Han. Pewną rolę w destabilizacji odrywa wspomniana wcześniej sytuacja ekonomiczna prowincji. Mimo chińskich zapewnień, że inwestycje w Xinjiangu powodują że żyje się lepiej zarówno Chińczykom jak i Ujgurom, Azjatycki Bank Rozwoju (ADB) wskazuje że to właśnie Xinjiang w latach 1990-2004 był prowincją charakteryzującą się największą nierównością dochodową w całych Chinach. Według „Financial Times”, różnica w poziomie dochodów między obszarami miejskimi Xinjiangu, zasiedlonymi głównie przez Chińczyków, a obszarami wiejskimi zwiększyła się z 2.1 w 1980 roku do 3.24 w 2007 roku.

Początek konfliktu

Eskalacja konfliktu na tle etnicznym nastąpiła 5 lipca 2009 roku, gdy duża grupa Ujgurów wyszła na ulice Urumczi żądając wyjaśnienia przez władze lokalne incydentu do którego doszło 26 czerwca w mieście Shaoguan w prowincji Guangdong na południu Chin, gdzie 2 Ujgurów (nieoficjalnie mówi się o 18) zginęło w starciu z chińskimi robotnikami zatrudnionymi w fabryce zabawek. Przyczyną miał być rzekomy gwałt na nieletniej Chince przez ujgurskich robotników. Oficjalna liczba zabitych protestujących tego dnia przez wojsko i policje to 156 ofiar, jednak jak podaje Światowy Kongres Ujgurów było to ponad 800 zabitych i kilka tysięcy rannych. Przez następne tygodnie miały miejsce setki aresztowań ludności ujgurskiej biorącej udział w protestach, którym towarzyszyły również liczne egzekucje. W tej sytuacji oba podmioty wzajemnie się oskarżają i trudno znaleźć winnego całego zdarzenia. Ujgurzy twierdzą, że są dyskryminowani przez władze, skarżą się na prześladowania kulturalne religijne, a także że są poddawani licznym prowokacją, Chińczycy natomiast wskazują na inspirowane z zagranicy siły zmierzające do destabilizacji i rozczłonkowania państwa chińskiego. Według oficjalnej agencji prasowej Xinhua zamieszki zostały  wywołane przez Światowy Kongres Ujgurów w celach separatystycznych, terrorystycznych i ekstremistycznych. W wyniku starć w Urumczi do Kambodży uciekło 20 Ujgurów podejrzanych o udział w zamieszkach i poprosiło o azyl polityczny. Rząd Kambodży nie wyraził na to zgody i pomimo próśb Stanów Zjednoczonych rozpoczął proces deportacji do Chin.  Od  tych wydarzeń napięcie w regionie drastycznie wzrasta.

Działania terrorystyczne

Działania terrorystyczne na terenie Chińskiej Republiki Ludowej trwają od lat 90 XX wieku odkąd narastały ujgurskie ruchy separatystyczne.  W kwietniu 1990 roku w Baren nieopodal Kaszgaru wybuchła krótkotrwała rewolta separatystów, duże zamieszki antychińskie miały też miejsce w Yiningu w lutym 1997 roku. Do pierwszego poważniejszego aktu terrorystycznego doszło 25 lutego 1997 gdzie w kilku autobusach w Urumczi wybuchły bomby. Według raportu chińskich władz z 2002 roku od 1990 roku zanotowano około 200 incydentów o podłożu terrorystycznym lub separatystycznym, w wyniku których zginęły 162 osoby, a 440 zostało rannych. Politycznej „oliwy do ognia” dodały doniesienia amerykańskie o powiazaniu Ujgurów z Al-Kaidą. Momentem przełomowym okazał się atak terrorystyczny z 11 września 2001 na WTC. Po tym zdarzeniu Chiny próbowały(skutecznie) przedstawić swoje działania jako walkę z globalnym terroryzmem i islamem. W wyniku tych zabiegów Islamski Ruch Wschodniego Turkiestanu został wpisany w sierpniu 2002 roku na listę organizacji terrorystycznych. Decyzja ta oddaliła obie strony od pokojowego porozumienia. Nasilenie przemocy nastąpiło w 2008 roku tuż przed Olimpiadą w Pekinie. Była to szansa dla Ujgurów którzy próbowali zwrócić uwagę na siebie i swój problem opinii publicznej kolejnymi zamachami.  Najbardziej szokujący okazał się atak z 4 sierpnia 2008 roku, czyli na cztery dni przed ceremonią otwarcia Igrzysk Olimpijskich. Doszło wówczas do napadu na komendę policji w Kaszgarze. W wyniku starć zginęło 17 policjantów, a 15 zostało rannych. 2 Ujgurów podejrzanych o atak skazano na karę śmierci i stracono 9 kwietnia 2009 roku. Pomimo kilku incydentów same Igrzyska przebiegły bez zakłóceń natury terrorystycznej. Kolejnym punktem zwrotnym okazała się wspomniana wcześniej manifestacja w Urumczi, która przerodziła się tragedię i sprowokowała obie strony do bardziej radykalnych działań. Od tamtego momentu dochodzi regularnie do potyczek pomiędzy separatystami ujgurskimi, a chińskimi służbami. Celem terrorystów są przede wszystkim komisariaty, ale nasiliły się również ataki przeprowadzane w miejscach publicznych w otoczeniu ludności cywilnej. Przykładem może być samobójczy zamach bombowy na placu Tianmen w październiku 2013 roku. Wówczas zginęło 5 osób, kilkadziesiąt zostało rannych. Większą uwagę na problem separatyzmu ujgurskiego zwrócił atak nożowników na stacji kolejowej w mieście Kunming. 10 zamachowców ubranych na czarno zasztyletowało 33 osoby. Sytuacja raczej nie zmierza do stabilizacji zwłaszcza że w maju 2014 roku doszło do kolejnego zamachu terrorystycznego na targowisko w Urumczi. Śmierć poniosło 31 osób, 94 zostały ranne. Władze chińskie zapowiadają   rozpoczęcie „rocznej ofensywy wymierzonej w brutalną działalność terrorystyczną”.

Reakcja międzynarodowa na wydarzenia w Xinjiangu

Mimo licznych apeli ujgurskich aktywistów i wyrazów poparcia ze strony Tybetańczyków sytuacja Xinjiangu nie spotkała się ze zbyt wielką reakcją zachodu. Rozmiary zamieszek i bilans ofiar nie wpłynął w żaden sposób na kontakty Chin z jej partnerami. Przedstawiciel UE w Pekinie Serge Abou  odniósł się do dyplomatycznej maksymy poszanowania spraw wewnętrznych innych państw, tłumacząc że  nie chciałby aby inne rządy mówiły jak europejskie państwa mają sobie radzić ze swoimi mniejszościami. Kluczowe dla pozycji Ujgurów w polityce międzynarodowej jest stanowisko amerykańskie. Ujgurzy wyznający przede wszystkim sunnicki islam są traktowani jako potencjalni terroryści. Dowodem na to może być wpisanie Ruchu Wschodniego Turkiestanu na listę organizacji terrorystycznych oraz wskazywanie na współpracę Ujgurów z Al-Kaidą. Stany Zjednoczone starają się odcinać od konfliktu . 6 lipca 2009 roku- dzień po zamieszkach w Urumczi, Biały Dom stwierdził w oświadczeniu, że w związku z niejasnością sytuacji można tylko wyrazić „głębokie zaniepokojenie" doniesieniami o zabitych i rannych i wezwał "wszystkich w Xinjiangu” do powściągliwości.

Jedynym sojusznikiem Ujgurów na arenie międzynarodowej wydaje się być Turcja, która konsekwentnie podejmuje dyskusje o problemie ujgurskim podczas wielu spotkań międzynarodowych. Jednak Turcja w tych działaniach jest osamotniona a Chiny wydają się być zbyt wpływowym graczem w regionie i na Świecie by sytuacja Ujgurów mogła się zmienić na lepsze. Liczne i brutalne ataki  terrorystyczne powodują że międzynarodowa opinia publiczna potępia ruchy autonomiczne a organizacje międzynarodowe odcinają się od tak radykalnych działań.

Wnioski

1. sytuacja Ujgurów zamieszkujących Xinjiang wydaje się być beznadziejna. Kolejne działania antyterrorystyczne z pewnością zahamują nie tylko same akty przemocy ale także legalne działania społeczne aktywistów; 
2. Ujgurzy nie mają większych szans na sygnalizację swojego problemu na arenie międzynarodowej. Zarówno Stany Zjednoczone jak i Europa nie będą chciały narażać się chińskiej potędze gospodarczej. Istniejące państwa nie będą ingerować w separatyzm ujgurski, aby uniknąć ewentualnych ruchów separatystycznych w swoich krajach;
3. szanse na powstanie nowego państwa Turkiestanu są zerowe. Państwa Azji Środkowej nie potrafią połączyć swoich sił w celu oderwania regionu autonomicznego Xinjiang. Nie będą też w stanie zjednoczyć się i stworzyć jedno silne państwo;
4. kwestie ekonomiczne odgrywają ważną rolę w konflikcie pomiędzy Ujgurami a władzami chińskimi, jednak prawdziwym podłożem konfliktu są różnice kulturowe oraz imperialna polityka Chin.    

------

mat. oprac. Łukasz Janeczka, Bartosz Rośczak (III rok, stosunki międzynarodowe)